Een van de grote ironieën in de geschiedenis van het Europese kolonialisme is dat het kleine Portugal een van de eerste koloniale rijken stichtte en vervolgens zijn koloniale bezittingen behield lang nadat de meeste andere Europese naties die van hen hadden verloren.
In de vijftiende eeuw namen Portugese zeelieden het voortouw bij de ontwikkeling van de zeeroute rond het grotendeels onontgonnen Afrikaanse continent en over de Indische Oceaan naar de havens van Azië en naar de specerijenrijke eilanden van Oost-Indië (nu Indonesië). Als teken van hun geleidelijke verkenning en uitbreiding van deze handelsroute richtten de Portugezen langs de kust van West-Afrika een reeks buitenposten op waar hun schepen zich konden opfrissen, omkleden en zich terugtrekken voor stormen. De vroegste van deze buitenposten waren Ceuta in Marokko (1415), Madeira (1419) en de Azoren (1427) in de Noord-Atlantische Oceaan, en het fort van São Jorge da Mina in Guinea.
In 1482 bereikte Diogo Cão (ca. 1450-1486) de monding van de Congo-rivier. In 1497 rondde Bartholomeu Dias (ca. 1450-1500) Kaap de Goede Hoop. En in 1498 bereikte Vasco da Gama (ca. 1469-1524) India. Langs de oostkust van Afrika onderwierpen de Portugezen vervolgens verschillende grotendeels Islamitische havensteden in Mozambique en verder naar het noorden namen zij de havens van Brava, Kilwa en Mombasa in. De Portugezen vestigden ook commerciële bases in India, Oost-Indië, China en zelfs Japan, van waaruit zij een groot deel van de Europese handel met Azië konden monopoliseren. Hoewel die handel de hoofdprijs was, vonden de Portugezen ook dat de handel over kortere afstanden in Afrikaans goud, ivoor en slaven zeer winstgevend was.
In 1578 werd de Portugese koning Sebastian gedood tijdens een veldtocht tegen de Moren in Marokko. Gedurende de volgende zes decennia hielden de Habsburgse heersers van Spanje en Oostenrijk ook de troon van Portugal in handen en werden de keizerlijke ambities van Portugal ondergeschikt gemaakt aan die van Spanje. Bovendien werd tegen het midden van de zestiende eeuw de Spaanse macht geleidelijk overschaduwd, eerst door de Nederlanders en daarna door de Engelsen, en in dat ingewikkelde proces verloren de Portugezen veel van hun handelsbases langs de Afrikaanse en Aziatische kusten.
Aan het eind van de achttiende eeuw hadden de Portugezen in Afrika slechts de kleine koloniën Kaapverdië, Guinee-Bissau en São Tomé en Principe in West-Afrika en de veel uitgestrekter maar grotendeels onontwikkelde koloniën Angola en Mozambique in zuidelijk Afrika weten te behouden. Tijdens de Napoleontische tijd werd het bestuur van Portugal opnieuw zeer onrustig en van 1808 tot 1821 verplaatste de koninklijke familie haar machtszetel zelfs naar Brazilië, de grootste overzeese kolonie van Portugal. Nadat Brazilië in 1822 onafhankelijk was geworden, begonnen de Portugezen zich te concentreren op de ontwikkeling van hun kolonies in zuidelijk Afrika, voor een groot deel om hun aanspraken te beschermen tegen de escalerende concurrentie om het Afrikaanse binnenland in Europese kolonies op te delen. Op de Conferentie van Berlijn (1884-1885) drongen de grote Europese koloniale mogendheden er zelfs op aan dat Portugal zou aantonen dat het daadwerkelijk de controle had over de binnenlanden van Angola en Mozambique.
Gedurende de volgende vier decennia voerden de Portugezen een voortdurende militaire campagne om de inheemse Afrikaanse bevolkingen van hun koloniën in zuidelijk Afrika te onderwerpen. Aan het begin van de twintigste eeuw hadden zij de dichtbevolkte Ovimbundu-staten in centraal Angola onderworpen. Het grote koninkrijk van de Kwanhana in zuidelijk Angola werd echter pas na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) overwonnen. Hoewel de Portugezen in 1922 officieel verklaarden dat Angola “gepacificeerd” was, bleef het gewapend verzet tegen de Portugese overheersing in de hele kolonie voortduren, vooral onder de Bakongo en Mbundi in Noord-Angola. In het proces van “pacificatie” werden de inheemse Afrikanen verdreven, en door een decreet dat het een misdaad maakte om werkloos te zijn, werden de meesten gedwongen te werken op de uitgestrekte koffieplantages die door de kolonialen werden aangelegd.
De Creolen van gemengde rassen, die afstamden van de eerste Portugese handelaren en kolonisten en die geconcentreerd waren in het Luanda gebied in Angola, deden het aanvankelijk goed onder het meer formele koloniale regime, maar zij verloren geleidelijk aan invloed naarmate het verzet tegen de Portugese overheersing in de verder gelegen gebieden van de kolonie sterker werd. In Mozambique had Portugal gehoopt het binnenland te kunnen onderwerpen door de vestiging van sterke koloniale landbouwgemeenschappen. Maar toen duidelijk werd dat Portugal niet over de middelen beschikte om deze inspanning tot een goed einde te brengen, verkocht de Portugese regering economische concessies binnen de regio’s van de kolonie aan drie internationale consortia. Deze consortia, commerciële huurlingen, konden de hulpbronnen en inheemse arbeidskrachten in het onontwikkelde binnenland exploiteren in ruil voor de ontwikkeling van een spoorwegsysteem en andere transport- en communicatie-infrastructuur die de Europese vestiging zou versnellen.
In zowel Angola als Mozambique betekende de opkomst van het dictatoriale regime van António Salazar (1889-1970) in Portugal een steeds repressievere reactie op Afrikaanse eisen voor een rechtvaardige behandeling en politieke en economische rechten. Vooral in Angola werden de Portugezen expert in het uitbuiten van aloude spanningen tussen de dominante etnische groepen, en in zowel Angola als Mozambique werden de inheemse opstanden proxy conflicten waarin de Koude Oorlogsstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie werd uitgespeeld. Door middel van directe militaire en economische hulp en geheime operaties steunden de Verenigde Staten de campagnes van het Salazar-regime tegen de grotendeels door de Sovjet-Unie gesteunde opstanden. In Angola ontstonden drie onafhankelijkheidsbewegingen – de MPLA (de Volksbeweging voor de Bevrijding van Angola), de FNLA (het Nationaal Front voor de Bevrijding van Angola), en UNITA (de Nationale Unie voor de Totale Onafhankelijkheid van Angola). In Mozambique werd de opstand gedomineerd door Frelimo (het Mozambikaanse Bevrijdingsfront), waarvan de leiders in Algerije en Egypte waren opgeleid.
Cape Bojador
Senegal-rivier
Gambia-rivier
Kaapverdische Eilanden
Kaap Palmas
Fernando Po
Bouw van kasteel Elmina
Congo-rivier
Kaap de Goede Hoop
Nadat het regime van Salazar in 1974 instortte en de nieuwe Portugese regering zich vastlegde op een snelle overgang naar onafhankelijkheid in de koloniën, steunden de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie strijdende Afrikaanse groeperingen in de nu onafhankelijke staten – groeperingen die zij steunden via respectievelijk Zuid-Afrikaanse en Cubaanse surrogaattroepen. Gedurende de volgende anderhalf decennium werden zowel Angola als Mozambique verwoest door deze voortdurende en vaak zeer anarchistische conflicten. Tegen 2006 waren hun economieën nog steeds niet zelfvoorzienend, en grote delen van hun bevolking verbleven in vluchtelingenkampen waar omvangrijke buitenlandse hulp zorgde voor basisvoedsel en rudimentaire medische verzorging als noodoplossing tegen massale hongersnood en epidemieën.
Na het einde van de internationale slavenhandel in de jaren 1830 namen de kleine West-Afrikaanse koloniën van Portugal in belang af en raakten zij steeds meer verarmd. De Portugezen probeerden een plantage-economie op te zetten, maar de velden op met name de Kaapverdische Eilanden werden verwoest door cyclische droogteperioden. De Portugezen hadden niet de middelen om de misoogsten te compenseren en in ten minste zeven perioden tussen de jaren 1770 en het eind van de jaren 1940 stierf 15 tot 40 procent van de bevolking van de eilanden van de honger. Nadat tussen 1948 en 1949 18 procent van de bevolking was omgekomen, reageerde de Portugese regering op internationale druk en wees in 1951 de Kaapverdische Eilanden aan als een provincie van Portugal. Kaapverdianen kregen onderwijs en economische mogelijkheden in Portugal. Een deel van de in Portugal opgeleide mensen keerde vervolgens terug naar Kaapverdië en ging naar Guinee-Bissau en São Tomé om de kern van een onafhankelijkheidsbeweging te vormen. In 1963 begon in Guinee-Bissau een actieve opstand, maar het zou iets meer dan tien jaar duren voordat de aanhoudende opstanden in alle Afrikaanse koloniën van Portugal de ineenstorting van het Salazar-regime veroorzaakten en onafhankelijkheid tot stand brachten.
zie ook Conferentie van Berlijn; Empire, Portuguese; Scramble for Africa.
BIBLIOGRAPHY
Abshire, David M., and Michael A. Samuels, eds. Portugees Afrika: A Handbook. New York: Praeger, 1969.
Cann, John P. Counterinsurgency in Africa: The Portuguese Way of War, 1961-1974. Westport, CT: Greenwood, 1997.
Chilcote, Ronald H. Emerging Nationalism in Portuguese Africa: A Bibliography of Documentary Ephemera Through 1965. Stanford, CA: Hoover Institutions on War, Revolution, and Peace, Stanford University, 1969.
Chilcote, Ronald H. Portuguese Africa. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1967.
de Bragança, Aquino, and Immanuel Wallerstein. De Afrikaanse bevrijding Reader. 3 vols. London: Zed, 1982.
Duffy, James. Portugal in Afrika. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1962.
Ferreira, Eduardo de Sousa. Portugees kolonialisme in Afrika, het einde van een tijdperk: The Effects of Portuguese Colonialism on Education, Science, Culture, and Information. Parijs: UNESCO Press, 1974.
Hammond, Richard James. Portugal en Afrika, 1815-1910: A Study in Uneconomic Imperialism. Stanford, CA: Stanford University Press, 1966.
Humbaraci, Arslan, and Nicole Muchnik. De Afrikaanse oorlogen van Portugal: Angola, Guinee Bissao, Mozambique. New York: Third Press, 1974.
Lyall, Archibald. Zwart en wit maken bruin: An Account of a Journey to the Cape Verde Islands and Portuguese Guinea. Londen: Heinemann, 1938.
Marcum, John A. Portugal and Africa, the Politics of Indifference: A Case Study in American Foreign Policy. Syracuse, NY: Program of Eastern African Studies, Syracuse University, 1972.
Minter, William. Portugees Afrika en het Westen. Harmondsworth, UK: Penguin, 1972.
Moreira, Adriano. De positie van Portugal in Afrika. Vertaald door William Davis e.a. New York: University Publishers, 1962.
Schneidman, Witney. Engaging Africa: Washington and the Fall of Portugal’s Colonial Empire. Lanham, MD: University Press of America, 2004.
Sykes, John. Portugal en Afrika: The People and the War. Londen: Hutchinson, 1971.