Door Dr Oliver Tearle
‘Assepoester’ is natuurlijk een klassiek sprookje, een ‘rags to riches’ sprookje over een goedhartig meisje dat verschillende ontberingen lijdt om vervolgens te trouwen met de prins van het koninkrijk. Waarom wordt Assepoester Assepoester genoemd? Omdat ze door de rest van haar familie (vooral de stiefzussen) wordt gemeden, zit het arme meisje tussen de as in de schoorsteenhoek – vandaar haar sullige naam.
De ‘rags to riches’-transformatie komt tot stand wanneer Cinders, die het koninklijk bal wil bijwonen, haar wens in vervulling ziet gaan en vervolgens de prins ontmoet. Hoewel ze het bal moet ontvluchten en naar huis moet terugkeren – en daarbij een van haar muiltjes verliest – zoekt en vindt de prins haar, dankzij wat misschien wel het meest romantische schoenpassen in de hele literatuur is.
Het Assepoester-verhaal verscheen voor het eerst in druk in 1634 in de Pentamerone, een verzameling mondelinge volksverhalen, samengesteld door Giambattista Basile, een Napolitaanse soldaat, dichter en hoveling. Hierin wordt Assepoester Cenerentola genoemd.
In 1697 publiceerde de Franse schrijver Charles Perrault het verhaal van Cendrillon, een variatie op het verhaal. Perrault voegde verschillende details die nu intrinsiek met het verhaal worden geassocieerd – met name de pompoen, de goede fee en het glazen muiltje – toe aan de versie van Basile, die al de boze stiefmoeder en de boze stiefzussen bevatte, evenals de prinsfiguur (hoewel hij in Basile’s versie een koning is in plaats van een prins) die jaagt op de eigenaar van een muiltje (hoewel het in Basile’s versie geen glazen muiltje is). Perraults versie zou de basis vormen van de Disneyfilm Assepoester uit 1950, die op zijn beurt Kenneth Branaghs live-action remake uit 2015 inspireerde.
Maar in feite is het verhaal nog ouder dan deze zeventiende-eeuwse versies: ‘Ye Xian’ of ‘Yeh-Shen’ is een Chinese variant van het Assepoester-verhaal die dateert uit de negende eeuw. Een gedetailleerde plot-samenvatting is hier te vinden.
Maar 
ook dit is niet de oudste versie van het verhaal: een verhaal dat dateert uit de 1e eeuw v. Chr., meer dan duizend jaar vóór zelfs de Chinese ‘Ye Xian’, is misschien wel het vroegste van alle Assepoester-verhalen. Het verhaal gaat over een Thracische courtisane, Rhodopis, die uiteindelijk trouwt met de koning van Egypte. Het bevat zelfs een koninklijke figuur die op zoek is naar de eigenaar van een schoen, wat suggereert dat het de stamvader is van alle latere Assepoester-verhalen.
In de negentiende eeuw boden de gebroeders Grimm in Aschenputtel een iets andere versie van het verhaal. De Grimms hervertelling van het sprookje is iets … nou ja, grimmiger dan de versies van Basile of Perrault.
Aan het eind van de Grimms versie van het verhaal worden de ogen van de stiefzusters door vogels uitgepikt om de zusters te straffen voor hun wreedheid jegens hun broer of zus – een gewelddadige ontknoping die je in Disney niet zult aantreffen. Om de prins wijs te maken dat zij het muiltje dragen, hakken de stiefzussen een stuk van hun voet af om het muiltje passend te maken, maar het bloed dat het muiltje vult, verraadt het spel. Het Chinese verhaal van Assepoester eindigt inderdaad met de stiefmoeder en de lelijke zussen die in hun grotten door stenen worden doodgedrukt. In de Disney-film komen ze er op zijn zachtst gezegd goed vanaf.
Wat meer is, in de gebroeders Grimm-versie van het Assepoester-verhaal is het muiltje niet van glas, maar van goud. Er bestaat onenigheid tussen geleerden en commentatoren over de vraag of de glazen muiltjes die voor het eerst in de versie van Perrault verschijnen (en vervolgens in vele beroemde hervertellingen en bewerkingen van het verhaal) het gevolg zijn van het feit dat Perrault vair (Frans voor ‘vacht van een eekhoorn’) verkeerd heeft gehoord voor verre (Frans voor ‘glas’). De meerderheid van de deskundigen verwerpt een dergelijke theorie. De website Snopes.com stelt dat Perrault altijd al de bedoeling had dat de muiltjes van glas waren, en niet handelde op basis van een vergissing, terwijl een andere site suggereert dat het glazen muiltje misschien ‘een ironisch apparaat was omdat het een breekbaar ding is’, en dus zou kunnen worden gezien als een vorm van artistieke vrijheid.
Interessant is dat de ‘vergissing’-theorie – dat Perrault geen iconische literaire trope uitvond maar gewoon het ene woord verkeerd hoorde voor het andere – lijkt te zijn bedacht door de Franse romanschrijver Honoré de Balzac. Dus, hoewel Perrault de glazen muiltjes toevoegde, was dat hoogstwaarschijnlijk niet het gevolg van een verkeerde interpretatie (vooral omdat het woord vair niet in gebruik was toen Perrault schreef) maar van creatieve vrijheid.
Roald Dahl werkte het sprookje van Assepoester in 1982 bij in zijn Revolting Rhymes. Het belangrijkste Dahliaanse detail in zijn vershervertelling van het sprookje komt aan het eind, wanneer een van de stiefzussen het glazen muiltje vervangt door haar eigen schoen. Maar ook al past de schoen vervolgens perfect aan de voet van de zus (zoals je zou verwachten), de prins weigert met haar te trouwen en hakt in plaats daarvan – haar hoofd af. De tirannieke prins doet hetzelfde met de andere stiefzuster, en ook Assepoesters hoofd zou zijn afgehakt, als haar goede fee niet had ingegrepen en haar had gered – en Assepoesters wens had ingewilligd om met een gewone echtgenoot te trouwen in plaats van met een prins die, laten we eerlijk zijn, Prins Joffrey op Oliver Twist doet lijken.
Dat is dus een happy end, alleen niet het einde dat je in traditionele sprookjes vindt.
Vóór de Disneyfilm van 1950, en lang vóór de remake van Kenneth Branagh uit 2015, waren er vele verfilmingen, waarvan de eerste (uit 1899) hier te zien is.
Als u dit bericht leuk vond, vindt u misschien ook iets van literair belang in onze samenvatting van de merkwaardige geschiedenis van ‘Repelsteeltje’, 25 geweldige feiten over kinderboeken en onze verrassende feiten over Aladdin en de Arabische Nachten.
De auteur van dit artikel, dr. Oliver Tearle, is literair criticus en docent Engels aan de Loughborough University. Hij is de auteur van, onder andere, The Secret Library: A Book-Lovers’ Journey Through Curiosities of History
en The Great War, The Waste Land and the Modernist Long Poem.
Afbeelding: Uit een boek met Duitse sprookjes genaamd Märchenbuch, ca. 1919, via William Creswell; Wikimedia Commons; publiek domein.