De status van een land wordt niet bepaald, zoals sommige historici ons willen doen geloven, door zijn geschiedenis alleen, noch alleen door zijn geografie, noch door zijn politieke wil. De rol van een land wordt bepaald door de wisselwerking tussen geografie, geschiedenis, politiek en hulpbronnen.
Het is door een combinatie van deze krachten dat de rol van Egypte is ontstaan en zich heeft ontwikkeld in het leven van de Arabieren in de 20e eeuw, in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en de ineenstorting van het Ottomaanse Rijk.
De zachte macht van Egypte, als je het zo zou kunnen noemen, ontstond in de tweede helft van de 19e eeuw. Men moet het echter niet overdrijven. Egypte viel in 1882 in handen van de Britse kolonialisten.
De Britten, die zich baseerden op het moderniseringsproject van Khedive Ismail, trachtten een betrekkelijk liberaal klimaat te scheppen, dat een aantal goed opgeleide christenen uit het Oosten aantrok, alsmede een even groot aantal hervormingsgezinde salafistische geleerden.
De rol die al deze elementen speelden in de Egyptische, en meer in het algemeen in de Arabische cultuur, overdreef het belang van Cairo in de 19e en begin 20e eeuw. Maar de waarheid is dat Istanboel tot aan de Eerste Wereldoorlog het centrum van cultuur en politiek in de regio bleef.
Eerst was er Istanboel
Honderden Arabische en moslimactivisten trokken naar Istanboel, onder wie veel Egyptenaren. Het was in Istanbul dat de beslissingen en de belangrijkste politieke stromingen werden gevormd. En het was vanuit Istanbul dat deze individuen erop uit trokken om de strijd tegen de buitenlandse hegemonie te beginnen.
Tot aan de Eerste Wereldoorlog bleef Istanboel het centrum van cultuur en politiek in de regio
Als Damascus de eerste bakermat van de Arabische beweging was, kwamen de belangrijkere stromingen van het Arabisme voort uit de kringen van Arabische studenten en opgeleide Arabieren die in de hoofdstad van het sultanaat woonden.
Istanbul’s rol eindigde met de nederlaag van de Osmanen en de geboorte van de Turkse Republiek, wier eerste daad was zich te isoleren en los te maken van de Arabische wereld.
Vanaf dat moment begonnen de Arabieren aan een zware tocht op zoek naar een nieuw referentiekader voor hun identiteit, maar ook naar bevrijding van buitenlandse hegemonie en bevrijding van de verdeling die hen van veraf werd opgelegd.
Opkomst van Egypte
Niet alleen verbreedde de Arabische beweging haar horizon in de jaren twintig en dertig, maar zij zette ook belangrijke stappen op het gebied van de Egyptische cultuur en politiek.
Ondanks de politieke jaloezie die zo vaak in Irak, Syrië en Saoedi-Arabië te zien was, zagen de Arabieren als geheel in Egypte hun belangrijkste zwaartepunt
Deze ontwikkeling ging gepaard met de geboorte van een merkbaar niveau van bewustzijn, met name onder de Egyptische elite, dat in overeenstemming was met de omvang en de positie van het land en met zijn potentiële rol.
Met veel steun uit seculiere kringen in zijn land probeerde koning Faroek in de jaren twintig de post van kalief te beërven nadat het kalifaat door de republiek in Turkije was opgeheven. Koning Faroek omringde zich met Egyptenaren, zowel arabisten als islamisten, die meenden dat Egypte de gehele Arabische wereld kon leiden.
Ondanks de aarzelingen en politieke jaloezie die zo vaak in Irak, Syrië en Saoedi-Arabië te zien waren, zagen de Arabieren als geheel in Egypte hun belangrijkste zwaartepunt, misschien zelfs het enige zwaartepunt dat ze hadden.
Het lijdt geen twijfel dat het ontstaan van de Palestijnse kwestie, en de rol die Egypte speelde, of de rol die Egypte moest spelen, ter ondersteuning van de Palestijnen, ertoe heeft bijgedragen dat het beeld dat de Arabieren van Egypte en de Egyptenaren van hun eigen land hadden, werd verheven.
Maker van het Arabische geweten
Tijdens het tijdperk na 1952 werd het Arabisme het officiële referentiekader voor de Egyptische republiek. De Arabistische tendens, die in de periode tussen de twee wereldoorlogen controversieel was geweest, veranderde in een gerespecteerd beleid, getrokken door strategische overwegingen – economisch, politiek en cultureel – ook al leek Egypte soms de underdog te zijn.
Zo werd Egypte het centrum van de Arabische cultuur en een referentie voor het beleid. Vanaf het eind van de jaren dertig leidde Egypte de strijd van de Arabische wereld om Palestina en hees het de vlag van de Arabische eenheid. Het werd de bakermat van de Arabische Liga, steunde de onafhankelijkheidsstrijd van de Arabische bevrijdingsbewegingen en voerde oorlog na oorlog om de positie van de opkomende Arabieren op het wereldtoneel te doen gelden.
Niet veel Arabieren besteedden veel aandacht aan de rol die Bagdad en Aleppo speelden bij de ontwikkeling van de moderne Arabische muziek, omdat Egypte, en alleen Egypte, het centrum was geworden waarvan de rol door de Arabieren werd erkend als essentieel bij het vormen van hun muzieksmaak.
Daarnaast bleef Egypte het leeuwendeel van de Arabische filmindustrie huisvesten. Zozeer zelfs dat het Egyptische dialect een soort synoniem werd voor het eigenlijke Arabisch. Decennialang was de Egyptische Universiteit – nu bekend als Caïro Universiteit – een mekka voor Arabieren die een moderne opleiding wilden volgen.
Hogere onderwijsinstellingen die spoedig verrezen in de hoofdsteden van de pas onafhankelijk geworden Arabische landen, de een na de ander, volgden het voorbeeld van de Egyptische Universiteit en imiteerden deze. Dit bleef niet beperkt tot het moderne onderwijs.
De status van Al-Azhar als bastion van islamitische wetenschappen wankelde niet, noch met de verspreiding van concurrerende islamitische onderwijscentra, noch als gevolg van de onthutsende botsing tussen het republikeinse regime en de Moslim Broederschap.
Kortom, Egypte werd niet alleen het kloppend hart van de Arabieren, maar ook de maker van hun geweten en hun moderne ziel.
In het geheugen gegrift
Het was dan ook niet vreemd dat de positie en de rol van Egypte, die meer dan zes decennia hebben geduurd, zoveel gewicht in de schaal legden in het geheugen van de Arabieren.
En niet alleen in het Arabische collectieve geheugen, maar ook in dat van het grootste segment van niet-Arabische waarnemers en specialisten, die Egypte blijven opvatten als de norm van het Arabische bestaan en de index voor de Arabische toekomst.
De meerderheid van de Arabische politici, activisten en actievoerders stellen zich voor dat de crises in de Arabische wereld door de afwezigheid van Egypte zijn vergroot en geloven dat de Arabieren geen uitweg uit hun benarde situatie zullen vinden zolang Egypte niet weer opstaat. De weg van de Arabieren naar een betere toekomst is volgens hen afhankelijk van de hervatting door Egypte van zijn verantwoordelijkheden als leider van de gehele Arabische wereld.
De werkelijkheid zegt de Arabieren echter dat zij vandaag minder gewicht moeten toekennen aan die herinnering en zich uit hun gevangenschap moeten bevrijden. Dit is niet omdat Egypte zijn betekenis, positie of omvang verloren heeft, maar omdat Egypte niet op weg is naar herstel of herleving. Het lijkt niet waarschijnlijk dat het spoedig zal terugkeren om de leiding van iets op zich te nemen.
Totaal wrak
Er moet worden erkend dat Egypte niet langer de fontein is van het Arabische geweten, noch langer de maker van de Arabische cultuur. Het Egyptische onderwijs is reeds lang geleden ineengestort, en de Egyptische kunsten verkeren in staat van verval, terwijl de Egyptische media een bron van schande zijn.
Egypte heeft behoefte aan een totale en radicale ontmanteling van de huidige politieke, sociale en economische structuren, zodat een nieuwe staat vanaf de grond kan worden opgebouwd
Egypte lijdt onder een economische crisis die waarschijnlijk nog vele decennia zal duren en heeft te lijden gehad onder een grote ineenstorting in de meeste, zo niet alle dienstverlenende sectoren, van vervoer tot gezondheidszorg.
Hoewel de staatsinstellingen in geen enkel Arabisch land in bijzonder goede staat verkeren, begon de Egyptische staat reeds in de jaren zestig in verval te raken en is thans een totaal wrak. Ondanks zijn omvang en geschiedenis, is Egypte gevangene geworden van – en onder de totale invloed van – een veel kleinere en veel jongere staat in de Arabische Golf, Saoedi-Arabië.
De revolutie van 25 januari 2011 vertegenwoordigde een vonk van hoop voor Egypte. De staatsgreep van juli 2013 doofde die vonk echter al snel en hervatte de neergang. De situatie is sindsdien veel slechter dan ooit tevoren. Egypte vereist een totale en radicale ontmanteling van de huidige politieke, sociale en economische structuren om een nieuwe staat van de grond af op te bouwen.
Echter, een dergelijke optie lijkt niet te bestaan in de afrekening van de heersende klasse en haar culturele milieu, noch bestaat het in de afrekening van de krachten en stromingen van de oppositie.
Zelfs als een dergelijke optie haalbaar wordt, zou het tientallen jaren duren voordat Egypte in staat is iets van de rol en invloed terug te winnen die het in de moderne geschiedenis van de Arabieren genoot.
Met andere woorden, de Arabieren moeten ophouden op Egypte te wachten en zich ontdoen van deze irrationele nostalgie naar zijn rol in het verleden. Zij moeten beginnen te zoeken naar hun toekomst, ongeacht of zij in staat zijn een helpende hand te bieden of niet.
– Basheer Nafi is senior research fellow bij het Al Jazeera Centre for Studies.
De standpunten in dit artikel behoren toe aan de auteur en geven niet noodzakelijk het redactionele beleid van Middle East Eye weer.
Photo: Een menigte begroet kolonel Gamal Abdel Nasser als hij het station van Caïro binnenkomt op 29 oktober 1954 (AFP).
Dit artikel is beschikbaar in het Frans op Middle East Eye French edition.