DE KLINISCHE RELEVANTIE VAN EXISTENTIËLE GUILT
Als je je eenmaal bewust wordt van het begrip “existentiële schuld”, begin je het klinisch te zien manifesteren bij patiënten die geconfronteerd worden met de dreiging van de dood. In het begin lijkt het een beetje moeilijk om over schuld te denken in termen van “existentiële” schuld. We zijn allemaal bekend met het concept van schuldgevoelens omdat we iets hebben gedaan wat misschien verkeerd of beschamend is: een vriendje bedriegen, die Armani stropdassen stelen (nee dat heb ik niet gedaan), die reep uit de snoepwinkel stelen (toen ik 6 was). Als psychiaters leren we over schuld als een Freudiaans concept. We lachen ook om stereotiepe grappen over joodse of katholieke schuldgevoelens. Existentiële schuldgevoelens zijn heel anders (ondanks de mogelijke overlapping met sommige elementen van neurotische schuldgevoelens). Existentiële schuld verwijst specifiek naar het concept dat ieder van ons de (uitdagende, zo niet onmogelijke) taak heeft om een leven te creëren, een leven dat uniek is voor onszelf – een leven dat alleen wij hadden kunnen leven. En we moeten en willen dit unieke leven ten volle leven. We stellen ons ons leven voor als een boog, een traject. Toneelschrijvers hebben het over de “boog” van het personage. We stellen ons allemaal deze boog van het traject van ons leven voor waarin verschillende mijlpalen, ambities, doelen en dromen worden bereikt: opgroeien, een opleiding volgen, verliefd worden, een gezin stichten, iemands passie, doel en werk in het leven vinden, groeien als persoon op al deze gebieden, misschien kinderen zien opgroeien en zelf kinderen krijgen, een rijpe oude dag bereiken na een leven vol “betekenisvolle momenten” te hebben geleefd, en de mogelijkheid hebben om terug te kijken op een geleefd leven en het gevoel hebben “ik heb het goed genoeg gedaan”. “Ik kan het leven dat ik geleefd heb accepteren.” Maar dit wordt bijna nooit volledig bereikt door de meesten van ons. We zijn breekbare, kwetsbare, onvolmaakte mensen. Het leven is hachelijk. Interne en externe gebeurtenissen slaan ons neer of geven ons kracht, en het traject dat we ons voorstellen te hebben moeten afleggen is vaak niet het traject dat zich ontvouwt. Zelfs de groten onder ons kunnen het gevoel hebben van “had ik maar meer kunnen doen”. Als voorbeeld van een existentieel schuldgevoel citeer ik vaak het laatste woord van Albert Einstein: “Had ik maar meer wiskunde gekend.” Blijkbaar waren de relativiteitstheorie en de herconceptualisering van de aard van het universum niet groot genoeg. Sommigen onder u kennen het verhaal van Oskar Schindler of de film Schindler’s List (Keneally, referentie Keneally1982; Spielberg, referentie Spielberg1993). Hij had het leven van honderden Joden gered uit de vernietigingskampen van de Holocaust door hen in zijn fabriek te laten werken. Terwijl de oorlog ten einde loopt en de Russen in aantocht zijn, proberen de Joodse arbeiders Schindler te helpen om aan gevangenneming door de Russen te ontkomen, dus kleden ze hem aan in de kleding van een arbeider in een werkkamp. Schindler stort in en, ondanks dat hij zoveel levens heeft gered, klaagt hij: “Had ik er maar een paar meer kunnen redden.”
Om “drama” te creëren zal een toneelschrijver een obstakel plaatsen in de boog of het traject van het personage. Jongen ontmoet meisje. Jongen wordt verliefd op meisje. Jongen verliest meisje. Drama volgt tot de jongen en het meisje de weg naar elkaar terugvinden. Kanker of een andere levensbedreigende ziekte onderbreekt het menselijke traject op de meest dramatische wijze en creëert een existentieel schuldgevoel. Het opnieuw verbinden van de twee lijnen impliceert “transcendentie” of verbinding die voornamelijk kan worden bereikt door vergeving en verlichting van existentieel schuldgevoel. Terugkeren naar huis.
In de klinische setting komt existentiële schuld tot uiting wanneer de levensboog van een patiënt uit koers is geraakt door een obstakel, een beperking, kanker, het verlies van rollen, de nabijheid van de dood. Hoe groter de delta tussen het ideale traject en het traject dat zich heeft ontvouwd, des te groter is het ervaren existentiële schuldgevoel. Stelt u zich een 40-jarige man voor met 2 kinderen van 3 en 5 jaar en een huwelijk van 8 jaar die net aan de meest productieve periode van zijn beroepsleven is begonnen en nu de diagnose van wijdverbreide uitgezaaide alvleesklierkanker krijgt. Hij zal een diepe existentiële rouw ervaren: “Ik heb niet voldaan aan mijn verantwoordelijkheid om mijn kinderen op te voeden en ze gelanceerd te zien worden; ik heb niet voldaan aan mijn carrièredoelen, mijn ambities om een leven met mijn vrouw te creëren; ik heb er niet voor gezorgd dat mijn vrouw en kinderen emotioneel of financieel veilig zullen zijn” – de lijst van niet geleefde hoop en dromen, onvervulde verplichtingen en verantwoordelijkheden tegenover zichzelf en degenen die je liefhebt. De existentiële schuld bij zo’n patiënt zou waarschijnlijk ook veel intenser zijn dan bij een 92-jarige man die een vol leven heeft geleid, die alle mijlpalen heeft bereikt die de jongere man had verwacht.
Klinisch zie ik existentiële schuld zich manifesteren als ofwel depressie, schaamte, woede, of intense doodsangst. Bij een jongeman als degene die ik hierboven beschreef, is boosheid een typische manifestatie van existentiële schuld. In feite leer ik mijn cursisten dat wanneer zij een boze patiënt met gevorderde kanker tegenkomen, zij moeten denken aan existentiële schuld en de bronnen daarvan moeten aanpakken. Dat is de bron van hun wanhoop. Woede en angst hebben dezelfde etymologische wortels. In feite komt woede typisch voort uit angst: de angst voor verlies – verlies van liefde, hoop, leven. Tenslotte kan existentiële schuld zich manifesteren als depressie of schaamte wanneer de woede en schuld naar binnen zijn gericht.
Het is vaak mogelijk om existentiële schuld te verlichten door een verscheidenheid aan benaderingen: het voltooien van die levenstaken die kunnen worden voltooid, het maken van genoegdoening, het vragen om vergeving, het maken van plannen om een zeker gevoel van veiligheid voor een gezin te verzekeren, zich te herinneren dat zij een echtgenoot hebben gekozen die in staat is de taak van het opvoeden van hun kinderen met succes te volbrengen, een echtgenoot toestemming te geven om te kiezen voor hertrouwen of om opnieuw geluk te vinden, het achterlaten van adviesbrieven voor kinderen om te worden geopend bij verwachte mijlpalen die zullen worden gemist. Al deze strategieën kunnen nuttig zijn. Uiteindelijk komt het neer op de eenmalige keuze om jezelf te vergeven dat je een onvolmaakt, kwetsbaar mens bent. Jezelf vergeven voor het feit dat je alleen maar mens bent – al te mens.