Still uit The Lanthanide Series
Het leven is rommelig. Onderbroken door herinneringen, afleidingen, fouten en saaie passages waarin weinig gebeurt, wordt het niet in een nette, begrijpelijke lijn ervaren. Maar dat zou je niet per se raden als je naar documentaires kijkt.
Veel van de documentaires op Full Frame dit jaar houden zich aan een keurige chronologische vorm. Biografieën lopen door geboorte, kindertijd, volwassenheid en dood. Historische docu’s doorlopen gebeurtenissen van begin tot eind. In een gelijkmatige voice-over omlijst een verteller het geheel: de archiefbeelden, de langzame zoom op historische foto’s, de interviews met experts en deelnemers. Roll credits.
Je kunt knoeien met die formule, maar verwacht geen Oscarnominaties of telefoontjes van American Masters voor een experimentele documentaire. In feite lijkt “experimenteel” bijna een slecht woord te zijn in de documentairewereld. Het is opvallend afwezig in de beschrijvingen van de formeel onconventionele films op Full Frame. In plaats daarvan verschijnen er codewoorden.
De “elliptische meditatie” Devil’s Rope (10 april, 11.00 uur, Cinema 1 in het Carolina Theatre) laat het complexe verhaal over prikkeldraad geleidelijk oplopen in plaats van het met een lepeltje-lepeltje te voeden via een pathetisch verhaal. Kings of the Wind & Electric Queens (10 april, 23.00 uur, Cinema 3 in het Durham Convention Center) verandert een carnaval in India in een “menagerie van zintuiglijke stimulatie”. Kurt Cobain: Montage of Heck (9 april, 22.00 uur, Cinema 1) snijdt op ruwe wijze home movies, animatie, dagboekfragmenten en interviews aan elkaar tot een “audiovisuele collage.”
Filmmaker Erin Espeliewhose THE LANTHANIDE SERIES (11 april, 10.00 uur, Cinema 1) is misschien wel het meest experimentele werk op het festival. Ze kan de manieren opnoemen waarop documentaristen afwijken van de ‘safe-for-PBS’-norm, aangezien haar film ze allemaal toepast.
“Een ervan is experimenteren met de vorm,” zegt ze. “Een ander is het experimenteren met de levering van de inhoud, hoe informatie wordt overgebracht. Een derde element is hoe verschillend of verrassend de informatie kan zijn in termen van het springen tussen ideeën. En een vierde element is de manier van filmen.”
Espelie, docent aan het Experimental Documentary Arts graduate program van Duke University, maakte een niet-lineair video-essay dat een hoofdstuk wijdt aan elk van de 15 lanthanide-elementen op het Periodiek Systeem. De lanthaniden, ook wel de zeldzame aardmetalen genoemd, zijn essentieel voor camera’s, microfoons en alles met een scherm, en ook voor het nauwkeurig polijsten van glazen lenzen.
Voor Espelie dient elk element als vertrekpunt voor gedachten over visie, geheugen en menselijk begrip. Ze verweeft oude educatieve films over glas met documentaire beelden van mijnen en opnamen waarin het oppervlak van een iPad als reflector wordt gebruikt, verwijzend naar oude obsidiaan “zwarte spiegels” die mensen in staat zouden hebben gesteld in de toekomst te kijken.
“Ik ben echt geïnteresseerd in het nadenken over de materialiteit van wat de opname doet,” zegt ze. “Maar ik denk er ook metaforisch over na, over hoe schermen echt de grens beginnen te controleren van onze perceptie van de natuurlijke wereld.”
Soms slaan experimentele documentaire trends aan. Espelie noemt “zintuiglijke film” een doorbraak, die bij Full Frame wordt geïllustreerd door Kings of the Wind & Electric Queens en Graminoids (10 april, 10.00 uur, Cinema 1), een zes minuten durende visuele ervaring van de wind die gras laat waaien.
Afkomstig van Lucien Castaing-Taylor’s Sensory Ethnography Lab aan Harvard University, vervangt deze stijl het verhaal door beelden die direct in de actie zitten (kleine GoPro-camera’s zijn een openbaring geweest) of presenteert het gewoon ruwe beelden als een vervanging voor directe ervaring. Leviathan, een film van Castaing-Taylor en Véréna Paravel uit 2012 over de visserij-industrie, verbaasde critici met zijn viscerale, meeslepende camerawerk.
“Alle documentaires, of je nu een pratende, traditionele, gestructureerde film maakt die op Hollywood is gebaseerd, of een experimentele of zintuiglijke film, ze proberen allemaal een soort waarheid te achterhalen,” zegt de in Durham gevestigde filmmaker Jeremy Smyth.
Met zijn tweelingbroer Brendan maakte Smyth de experimentele documentaires Por Dinero en Rice for Sale, de laatste vertelt de geschiedenis van Bali in 10 woordloze vignetten. De Smyths zijn niet te zien op Full Frame, maar zullen hun films vertonen in hun Unexposed filmserie in de Carrack op 27 april. Ze noemen zichzelf experimentele documentariërs, maar niet wanneer ze hun films indienen bij sommige festivals.
“Soms, als je ze vertelt dat het experimentele documentaire is, gaan ze ervan uit dat het niet waar is,” zegt Brendan. “Mensen zijn bang voor dat woord.” Als ze zeggen dat hun film experimenteel is, nemen mensen bij vertoningen misschien een sceptische houding aan voordat de lichten uitgaan. Maar als ze gewoon zeggen dat het een documentaire is, dan gaan mensen ermee aan de slag en wordt hun idee van het genre groter om plaats te maken voor de onconventionele structuren van de Smyth-broers.
Zowel Espelie als de Smyths noemen de legendarische Errol Morris als een belangrijke invloed. Morris’ carrièrestart uit 1978, Gates of Heaven, over de verhuizing van een dierenkerkhof, wordt vertoond in Full Frame (12 april, 10.40 uur, Durham Arts Council). De film bestaat uit interviews met eigenaars van huisdieren en de beheerder van het kerkhof, soms gefilmd vanuit vreemde hoeken, of van heel ver weg.
“Zoiets eenvoudigs als het ontbreken van een middellang shot maakt dat ik die film wil zien, gewoon om te zien wat hij in godsnaam met de camera doet,” zegt Brendan. “Waarom is het zo? Dat is experimentele film, je stelt vragen over technieken, structuur en vorm. Dan ga je verder dan de vraag of het een documentaire is of niet.”
Dit artikel verscheen in druk met de kop “Verbrijzelde spiegels”