Koningin van Sheba

De koningin van Sheba, (tiende eeuw v. Chr.C.E.), ook bekend als Makeda (Ethiopisch), Nicaula (Romeins), en Bilquis (Arabisch), was de heerseres van een oud koninkrijk dat zich bevond in de gebieden die tegenwoordig Ethiopië en Jemen heten. Zij wordt in de Hebreeuwse Bijbel en de Heilige Koran genoemd als een prominente bezoekster aan het hof van Koning Salomo. Er bestaan vele legenden over haar relatie met koning Salomo, waarin zij vaak als minnaars worden voorgesteld. De bijbelse tekst, Hooglied van Salomo (Song of Songs), bevat enkele verwijzingen, die op verschillende tijdstippen zijn geïnterpreteerd als verwijzingen naar de liefde tussen Salomo en de koningin van Sheba. De jonge vrouw uit het Hooglied blijft de romantische avances van haar minnaar, die veel commentatoren identificeren als koning Salomo, afwijzen. Er is echter weinig dat deze spreekster in de tekst identificeert met de rijke en machtige buitenlandse koningin die in het Boek der Koningen wordt afgebeeld. De vrouw uit de tekst van het lied beschouwt “De Dochters van Jeruzalem” duidelijk wel als haar gelijken.

Etymologie

Sheba kan zijn afgeleid van het oude Egyptische woord voor ster. Volgens de elfde eeuwse geograaf Yaqut al-Hamawi, gingen de ster-aanbidders van Harran in Turkije, en die uit Jemen, op speciale pelgrimstocht naar de piramiden van Gizeh. De koningin van Scheba verwees wellicht naar de titel van de Kandake toen zij optrad als hoofdastronoom of hogepriesteres van een sterrenvererende godsdienst die in Afrika was gecentreerd, met satellietcentra in Arabië, Azië en Europa.

De “sterren-aanbidders” bestudeerden of vereerden ook de zon en de maan en de wortels van hun praktijk gaan terug tot ver vóór 5000 v. Chr. Bewijzen voor een niveau van verfijning en kennis van de astronomie zijn gevonden op verschillende archeologische vindplaatsen in Afrika, waaronder het complex bij Nabta Playa in Zuid Egypte. De structuur van Nabta is bijna 7.000 jaar oud en is het oudste astronomische complex ter wereld.

Andere astronomische vindplaatsen in Afrika zijn: Namoratunga II, bij het Turkanameer, in Kenia, dat rond 300 v. Chr. in gebruik was; de Senegambiaanse steencirkels; en de megalieten van Bouar in wat nu de Centraal Afrikaanse Republiek is.

Er zijn ook beweringen geweest van sommige geleerden dat de oude Egyptische naam Hatsjepsoet vertaald kan worden als “Koningin van Sheba”. Hatsjepsoet was een farao van Egypte, geboren rond 1508 en gestorven in 1458 v. Chr. die de actieve handel met naburige koninkrijken nieuw leven inblies en een bloeiende en welvarende economie schiep voor haar achttiende dynastieke koninkrijk. Van haar is opgetekend dat zij ook veel heeft gereisd.

De etymologie van haar Ethiopische naam, Makeda, is onzeker, maar er zijn twee belangrijke meningen over de Ethiopische oorsprong ervan. De ene groep, waartoe ook de Britse geleerde Edward Ullendorff behoort, stelt dat het een verbastering is van “Candace”, de Ethiopische koningin die in de Handelingen van het Nieuwe Testament wordt genoemd; de andere groep verbindt de naam met Macedonië, en brengt dit verhaal in verband met de latere Ethiopische legenden over Alexander de Grote en het tijdperk van 330 v. Chr.

De Italiaanse geleerde Carlo Conti Rossini was echter door geen van deze theorieën overtuigd en verklaarde in 1954 dat hij de zaak onopgelost achtte.

Tekstuele verslagen

Hebreeuwse Bijbel

Volgens de Hebreeuwse Bijbel, de naamloze koningin van het land Scheba hoorde van de grote wijsheid van koning Salomo van Israël en reisde erheen met geschenken van specerijen, goud, edelstenen en prachtig hout en om hem met vragen op de proef te stellen, zoals opgetekend in Eerste Koningen 10:1-13 (grotendeels overgenomen in 2 Kronieken 9:1-12).

Verder wordt verteld dat de koningin onder de indruk was van Salomo’s grote wijsheid en rijkdom, en een zegen uitsprak over Salomo’s goddelijkheid. Salomo antwoordde met geschenken en “alles wat zij wenste,” waarop de koningin naar haar land terugkeerde. De koningin was blijkbaar zeer rijk, want zij bracht 4,5 ton goud mee om aan Salomo te geven (1 Koningen 10:10).

Koran

In de Koran, de centrale religieuze tekst van de Islam, wordt de koningin van Sheba nooit bij naam genoemd, hoewel Arabische bronnen haar Balqis of Bilqis noemen. Het verslag in de Koran is gelijk aan dat in de Bijbel. In het verhaal in de Koran krijgt Salomo berichten over een koninkrijk dat wordt geregeerd door een koningin wier volk de zon vereert. Hij zond haar een brief waarin hij haar uitnodigde hem te bezoeken en over zijn godheid te spreken, die in de islamitische tekst wordt aangeduid als Allah, de Heer der Werelden (Alamin). Zij aanvaardde de uitnodiging en bereidde raadsels voor om zijn wijsheid en kennis te testen. Toen stelde een van de dienaren van Salomo (die kennis had van het “Boek”) voor om hem de troon van Scheba te brengen “in het twinkelen van een oog” (27:40). De koningin kwam aan zijn hof, kreeg haar troon te zien, ging zijn kristallen paleis binnen en begon de vragen te stellen. Zij was onder de indruk van zijn wijsheid en prees zijn godheid. Naar verluidt aanvaardde zij uiteindelijk het Abrahamitische monotheïsme.

Ethiopische teksten

Een oude verzameling Ethiopische legenden, Kebra Negast (“de Glorie der Koningen”), vertelt een geschiedenis van de koningin van Sheba (in Ethiopische geschriften Makeda, “kussen”, genoemd) en haar nakomelingen. In dit verhaal zou Koning Salomo de Koningin van Sheba hebben verleid en haar zoon, Menelik I, hebben verwekt, die de eerste Keizer van Ethiopië zou worden.

Het verhaal in de Kebra Negast – dat geen parallel heeft in het Hebreeuwse Bijbelse verhaal – is dat Koning Salomo de Koningin van Sheba uitnodigde voor een banket, haar pikante spijzen serveerde om haar dorst op te wekken, en haar uitnodigde om ’s nachts in zijn paleis te overnachten. De koningin vroeg hem te zweren dat hij haar niet met geweld zou meenemen. Hij stemde toe op voorwaarde dat zij op haar beurt niets met geweld uit zijn huis zou meenemen. De koningin verzekerde hem dat zij dat niet zou doen, enigszins gekwetst door de suggestie dat zij, een rijk en machtig vorstin, zich met diefstal zou inlaten. Toen zij echter midden in de nacht wakker werd, had zij erge dorst. Juist toen zij naar een kruik water reikte die dicht bij haar bed stond, verscheen koning Salomo, die haar waarschuwde dat zij haar eed brak, daar water het kostbaarste van alle materiële bezittingen is. Terwijl zij haar dorst leste, bevrijdde zij de koning van zijn belofte en brachten zij samen de nacht door.

De Ethiopische traditie beweert dus stellig dat Koning Salomo zijn gast verleidde en zwanger maakte, hetgeen voor de Ethiopiërs van groot belang is, omdat hun keizers hun afstamming op die verbintenis terugvoeren. De traditie dat de Bijbelse Koningin van Sheba een heerseres van Ethiopië was die Koning Salomo bezocht in Jeruzalem, in het oude Israël, wordt ondersteund door de eerste eeuw v. Chr. (van Joodse afkomst) historicus Flavius Josephus, die Salomo’s bezoekster identificeerde als een “Koningin van Egypte en Ethiopië.”

Andere Ethiopische verslagen maken van haar de dochter van een koning genaamd Agabo of Agabos, die in sommige legenden koning zou zijn geworden na het doden van de mythologische slang Arwe; in andere legenden zou hij de 28e heerser van de Agazische stam zijn geweest. In beide gevallen zou hij zijn rijk hebben uitgebreid tot beide zijden van de Rode Zee.

De keizerlijke familie van Ethiopië beweert dat zij rechtstreeks afstamt van de nakomelingen van de koningin van Sheba door koning Salomo. Voor de Ethiopische monarchie was de Solomonische en Shebaanse afstamming dus van groot politiek en cultureel belang. Ethiopië was door Egyptische kopten tot het christendom bekeerd, en de koptische kerk streefde er eeuwenlang naar de Ethiopiërs in een afhankelijke en onderdanige positie te houden, hetgeen de Ethiopische keizers zeer kwalijk namen.

Interpretaties

De koningin van Scheba wordt genoemd als de “Koningin van het Zuiden” in Mattheüs 12:42 en Lucas 11:31 in het Nieuwe Testament, waar Jezus aangeeft dat zij en de Ninevieten de generatie van Jezus’ tijdgenoten die hem verwierpen, zullen oordelen.

Christelijke interpretaties van de geschriften waarin de koningin van Scheba wordt genoemd, hebben gewoonlijk zowel de historische als de metaforische waarden in het verhaal benadrukt. Het verslag van de koningin van Scheba wordt daarbij geïnterpreteerd als christelijke metafoor en analogie: Het bezoek van de koningin aan Salomo wordt vergeleken met het metaforische huwelijk van de Kerk met Christus, waarbij Salomo de gezalfde of messias is en Scheba een niet-Joodse bevolking voorstelt die zich aan de messias onderwerpt; de kuisheid van de koningin van Scheba wordt ook afgebeeld als een voorafschaduwing van de Maagd Maria; en de drie geschenken die zij bracht (goud, specerijen en stenen) worden gezien als analoog aan de geschenken van de Wijzen (goud, wierook en mirre). Dit laatste wordt benadrukt als zijnde in overeenstemming met een passage uit Jesaja 60:6; “En zij van Scheba zullen komen: Zij zullen goud en wierook brengen, en zij zullen de lof des Heren verkondigen.” Dit laatste verband wordt uitgelegd als betrekking hebbend op de Wijzen, de geleerde astronomen van Scheba die een nieuwe ster zagen en op reis gingen om een nieuwe heerser te vinden, verbonden met de nieuwe ster, die hen naar Bethlehem leidde.

Artistieke en literaire voorstellingen

Kunst in de Middeleeuwen die het bezoek van de koningin van Scheba afbeeldt omvat het Portaal van de Moeder Gods in de dertiende-eeuwse kathedraal van Amiens, dat als analogie is opgenomen als onderdeel van een grotere voorstelling van de gaven van de Wijzen. De twaalfde-eeuwse kathedralen van Straatsburg, Chartres, Rochester en Canterbury bevatten ook artistieke weergaven in elementen als glas-in-loodramen en deurstijlversieringen.

Boccaccio’s On Famous Women (De Mulieribus Claris) volgt Josephus in het noemen van de koningin van Sheba, Nicaula. Boccaccio legt verder uit dat zij niet alleen de koningin van Ethiopië en Egypte was, maar ook de koningin van Arabië. Zij zou een groot paleis hebben gehad op “een zeer groot eiland” genaamd Meroe, gelegen ergens bij de rivier de Nijl, “praktisch aan de andere kant van de wereld”. Van daaruit trok Nicaula door de woestijnen van Arabië, door Ethiopië en Egypte, en langs de kust van de Rode Zee, om in Jeruzalem “de grote Koning Salomo” te ontmoeten.

Christine de Pizan’s Het Boek van de Stad der Dames gaat door met de gewoonte om de Koningin van Sheba Nicaula te noemen. Piero della Francesca’s fresco’s in Arezzo (ca. 1466) over de Legende van het Ware Kruis, bevatten twee panelen over het bezoek van de koningin van Scheba aan Salomo. De legende verbindt de balken van Salomo’s paleis (aanbeden door de koningin van Sheba) met het hout van de kruisiging. De voortzetting in de Renaissance van de metaforische opvatting van de koningin van Scheba als analogie van de gaven van de Wijzen komt ook duidelijk naar voren in het drieluik van de Aanbidding der Wijzen (ca. 1510), van Jheronimus Bosch. Bosch heeft ervoor gekozen een tafereel af te beelden van de Koningin van Sheba en Salomo in een rijk versierde kraag die door een van de Wijzen wordt gedragen.

Christopher Marlowe’s Doctor Faustus verwijst naar de Koningin van Sheba als Saba, wanneer Mephistopheles Faustus probeert te overtuigen van de wijsheid van de vrouwen met wie hij verondersteld wordt elke morgen te worden voorgesteld.

Hoewel er geen bekende tradities zijn van matriarchale heerschappij in Jemen tijdens de vroege eerste eeuw v. Chr, vermelden de vroegste inscripties van de heersers van Dʿmt in Noord-Ethiopië en Eritrea koninginnen van zeer hoge status, mogelijk gelijk aan hun koningen.

Mogelijke locaties voor het Koninkrijk van Scheba

De traditie van de Candaces is goed gedocumenteerd in Nubië, waar de heerschappij van de vele koninginnen teruggaat tot in de prehistorie. De Kentakes is een term die wordt gebruikt om de lange traditie van leiderschap in Nubië door krijgshaftige koninginnen aan te duiden. Nubië lag ten zuiden van het oude Egypte, eveneens gescheiden door de rivier de Nijl en begrensd door de Rode Zee. Het is een andere kandidaat voor de locatie van Sheba en de beroemde koningin. De geschiedenis van Nubië geeft voorbeelden van een traditie en een rijk koninkrijk dat het oorspronkelijke koninkrijk van de koningin van Scheba zou kunnen zijn. De economie van de cultuur was gebaseerd op handel. David Jones vertelt in Women Warriors: a History dat Alexander de Grote in 332 v. Chr. een poging deed om zijn leger naar Nubië te leiden. Aan de grens werd hij geconfronteerd met de briljante militaire formatie die was uitgedacht door hun krijgerkoningin, Candace van Meroë. Zij leidde haar leger in de oppositie vanaf de top van een olifant. Alexander trok zich terug en heroriënteerde zijn troepen om in plaats daarvan Egypte binnen te trekken. Er zij op gewezen dat dit verhaal door geleerden als legendarisch wordt beschouwd, en Alexander schijnt Nubië nooit te hebben aangevallen. Het hele verhaal van de ontmoeting tussen Alexander en Candace blijkt fictief te zijn. Dat was het begin van de Griekse heerschappij over Egypte die driehonderd jaar zou duren tot de Romeinse bezetting in 30 v. Chr.

Strabo beschrijft ook een soortgelijke botsing met de Romeinen, waarbij het Romeinse leger werd verslagen door Nubische boogschutters onder leiding van een andere koningin van Nubië. Deze koningin werd beschreven als “eenogig”, blind aan één oog of alleen in profiel afgebeeld. De strategische formaties die door deze tweede koningin werden gebruikt zijn goed gedocumenteerd in Strabo’s beschrijving van haar overwinning.

Egyptische verslagen van handelsmissies uit het Oude Rijk vermeldden Nubië voor het eerst in 2300 v. Chr. De Egyptenaren importeerden goud, wierook, ebbenhout, ivoor en exotische dieren uit tropisch Afrika via Nubië. Aswan, vlak boven het Eerste Cataract, markeerde de zuidelijke grens van de Egyptische controle. Naarmate de handel tussen Egypte en Nubië toenam, nam ook de rijkdom en de stabiliteit toe.

Tegen de zesde dynastie van Egypte was Nubië verdeeld in een reeks kleine koninkrijken. Geleerden debatteren over de vraag of deze volkeren, die bloeiden van ca. 2240 v. Chr. tot ca. 2150 v. Chr., het resultaat waren van een andere interne evolutie, oorlogen, of indringers. De Sahara-woestijn werd te dor om mensen te onderhouden. Tijdens het Egyptische Middenrijk (ca. 2040-1640 v. Chr.) begon Egypte zich uit te breiden naar Nubië om meer controle te krijgen over de handelsroutes in Noord Nubië en directe toegang te krijgen tot de handel met Zuid Nubië. Zij stichtten een keten van forten langs de Nijl beneden het Tweede Cataract in de rivier. Deze garnizoenen leken vreedzame betrekkingen te hebben gehad met de plaatselijke Nubische bevolking, maar er was weinig interactie in die periode.

Een gelijktijdige, maar onderscheiden cultuur was de Pan Graf cultuur, zo genoemd vanwege hun ondiepe graven. Ondiepe graven brachten op natuurlijke wijze mummies voort. De Pan Graven worden geassocieerd met de oostelijke oever van de Nijl, maar er was zeker interactie tussen de Pan Graven en westelijke groepen. Het Koninkrijk Kerma ontstond als het eerste koninkrijk dat een groot deel van de regio verenigde. Het werd genoemd naar zijn vermoedelijke hoofdstad Kerma, een van de vroegste stedelijke centra in tropisch Afrika. Rond 1750 v. Chr. waren de heersers van Kerma machtig genoeg om de arbeid voor monumentale muren en bouwwerken van lemen baksteen te organiseren. Zij maakten rijke graftombes met bezittingen voor het hiernamaals en grote mensenoffers. De ambachtslieden waren bedreven in metaalbewerking en hun aardewerk overtrof in vaardigheid dat van Egypte. Opgravingen in Kerma leverden grote graven en een paleisachtig bouwwerk (‘Deffufa’) op, wat duidt op de vroege stabiliteit in de regio.

De vroege traditie van astronomische waarnemingen in Nubië wordt weerspiegeld door de aanwezigheid van megalieten die ontdekt zijn bij Nabta Playa en die voorbeelden zijn van wat de eerste Archeoastronomische apparaten ter wereld lijken te zijn, minstens 1000 jaar vóór Stonehenge. Volgens één autoriteit vormde de complexiteit die bij Nabta Playa werd waargenomen, waarschijnlijk de basis voor de structuur van zowel de neolithische samenleving bij Nabta als het Oude Koninkrijk van Egypte. Vandaar de lange traditie van het bestuderen van de sterren en de zon, zoals de verwijzingen in het Oude Testament, en de kennis van nieuwe fenomenen die de reis van de Wijzen uitlokten.

Sommige moderne Arabische academici hebben de Koningin van Sheba geplaatst als een heerseres van een handelskolonie in Noordwest Arabië, gesticht door Zuid-Arabische koninkrijken. Moderne archeologische vondsten bevestigen het bestaan van dergelijke kolonies met Zuid-Arabisch schrift en artefacten, hoewel er niets specifieks over Balqis of Bilqis, de koningin van Sheba, is gevonden.

Recente archeologische vondsten

Recente archeologische ontdekkingen in de Mahram Bilqis (Mahram Bilkees, “Tempel van de Maangodheid”) in Mareb, Jemen, ondersteunen het standpunt dat de koningin Sheba heerste over zuid Arabië, met bewijzen die suggereren dat het gebied de hoofdstad was van het Koninkrijk van Sheba.

Een team van onderzoekers, gefinancierd door de American Foundation for the Study of Man (AFSM) en onder leiding van Dr. Bill Glanzman, hoogleraar archeologie aan de Universiteit van Calgary, heeft gewerkt aan het “ontsluieren van de geheimen van een 3000 jaar oude tempel in Jemen”. “We hebben een enorme klus voor de boeg,” zei Glanzman in 2007. “Onze eerste taak is om het heiligdom uit het woestijnzand te halen en onze bevindingen te documenteren. We proberen vast te stellen hoe de tempel in verband werd gebracht met de koningin van Scheba, hoe het heiligdom door de geschiedenis heen werd gebruikt, en hoe het zo’n belangrijke rol is gaan spelen in de Arabische folklore.”

Er is een theorie geopperd dat de ontmoeting tussen de koningin van Scheba en Salomo niet uit liefde of bewondering was, maar een discussie over handel. Volgens de Bijbel bouwde Salomo een vloot schepen bij Ezion-geber. De theorie is dat Salomo van plan was routinematig naar Oost-Afrika te varen en daar handel te drijven, daarbij het Zuid-Arabische koninkrijk Scheba omzeilend dat voorheen als tussenpersoon in deze handel optrad.

De revisionistische historicus Ralph Ellis suggereert dat de koningin van Scheba (Seba) de koningin kan zijn geweest van farao Psusennes II, die in Neder-Egypte regeerde en wiens Egyptische naam Pa-Seba-Khaen-Nuit was. Hij suggereert dat het verband tussen deze koningin en Ethiopië kan zijn afgeleid van de Kebra Negast, die aangeeft dat de oostelijke grenzen van Ethiopië eindigden bij Gaza en Jeruzalem (KN 92).

Noten

• Budge, E.A. Wallis. The Queen of Sheba & Her Only Son Menyelek a/k/a The Kebra Nagast. Research Associates School Times Publications, 2000. ISBN 978-0948390425.
• Clapp, Nicholas. Sheba: Through the Desert in Search of the Legendary Queen. Houghton Mifflin, 2001. ISBN 978-0395952832.
• de Maigret, Alessandro. Arabia Felix. Vertaald Rebecca Thompson. Londen: Stacey International, 2002. ISBN 1-900988-07-0.
• Gartner, Rosanne. Ontmoet de koningin van Sheba: Meer dramatische portretten van bijbelse vrouwen. Judson Press, 2001. ISBN 978-0817013950.
• Korotayev, Andrey. Het oude Jemen. Oxford: Oxford University Press, 1995. ISBN 0-19-922237-1.
• Leeman, Bernard. Koningin van Scheba en Bijbelse geleerdheid. Queensland Academic Press, 2005. ISBN 0-9758022-0-8.

Alle links opgehaald 17 juni 2019.

• Makeda, Queen of Sheba door Torrey Philemon.
• Queen of Sheba Temple restored (2000, BBC)
• The Queen Of Sheba door Michael Wood en de BBC.