Een KAPKAMER, twee make-up stations en twee spiegels. Een selectie van pruiken en jurken. Een paar acteurs, een man en een vrouw, komen binnen en gaan op krukken zitten, met hun gezicht naar het publiek. Ze spreken met hun normale stem, zonder accenten of kostuums. Dat komt allemaal later.
Uw browser ondersteunt het <audio>-element niet.
Geniet van meer audio en podcasts op iOS of Android.
Voorlopig houden ze zich bij de feiten. “Eind mei 1999 vergezelde Raisa Maksimovna haar man naar Australië,” begint de vrouw. “Gorbatsjov gaf toe dat de terugvlucht lang en moeilijk was,” vervolgt de man, “en hij kan zich nog steeds niet aan de gedachte onttrekken dat het een schok gaf aan een proces dat al was begonnen…”
Het proces was leukemie. In juli, leggen de acteurs uit, ging Raisa Gorbatsjov naar Duitsland voor behandeling. Michail was bij haar, hield haar vast, praatte tegen haar en zag haar sterven. De afdeling moest steriel gehouden worden en Mr Gorbatsjov droeg beschermende kleding. Om hem te kunnen zien en horen weigerde Raisa morfine; op een nacht, om haar af te leiden van de ondraaglijke pijn, wiegde hij haar in zijn armen terwijl ze elkaar verhalen vertelden van hun halve eeuw samen.
Op het podium van het modieuze Theatre of Nations in Moskou vertellen en herbeleven Evgeny Mironov (foto) en Chulpan Khamatova, twee van Ruslands meest geliefde acteurs, gedurende de volgende drie uur deze verhalen. Stap voor stap verdiepen ze zich in hun personages. Ze zetten make-up op en proberen stemmen en gebaren uit: de diepe zuidelijke klinkers die Mikhail in Kozakkenland heeft geleerd; Raisa’s tere dictie, die klinkt als de tonen van socialistisch optimisme. Getraind in de school van het Russische psychologisch realisme, belichamen zij de Gorbatsjovs met empathie en virtuositeit.
De imitatie is zowel een persoonlijk eerbetoon – “Ik hou van Gorbatsjov,” vertrouwt de heer Mironov toe – als een studie van een man die het leven van iedereen op het podium en in het publiek veranderde. “We wilden begrijpen waar hij vandaan kwam en hoe hij vertrok, zonder iets mee te nemen, zijn geloof in het socialisme nog steeds intact,” zegt de heer Mironov. Al dan niet opzettelijk heeft de heer Gorbatsjov ook de kaart van de wereld veranderd – krimp en mutaties die zijn vastgelegd in een projectie op de muur van het theater.
Hij mag dan de laatste secretaris-generaal van de Communistische Partij zijn die in Rusland op het toneel verschijnt. Maar hij is zeker niet de eerste. Tijdens de Sovjetperiode maakten producties naar aanleiding van de jubilea van de Sovjetleiders, zowel uit het verleden als van nu, deel uit van de officiële hagiografie. Als de heer Gorbatsjov andere keuzes had gemaakt in het Kremlin, zou hij vandaag misschien het Politburo voorzitten en zou elk theater in het land zijn 90e verjaardag in maart verheerlijken.
Het vliegwiel van de geschiedenis
Maar tegen de tijd dat hij aan de macht kwam in 1985 (kort voordat de heer Mironov zich inschreef aan de Moskouse Kunsttheaterschool), zou het idee dat een van Ruslands hipste, duurste theaters een voormalige Sovjetleider zou eren uit vrije wil, niet uit verplichting, belachelijk hebben geleken. En ook vandaag de dag is het meest voorkomende gevoel ten opzichte van de heer Gorbatsjov in Rusland niet dankbaarheid, maar minachting. Bedwelmd door imperiale nostalgie en nieuw verworven rijkdom beschouwt de heersende elite hem, net als een groot deel van het land, in het beste geval als een mislukking en in het slechtste geval als een verrader, die de desintegratie van een supermacht in gang heeft gezet.
Het is dan ook veelzeggend dat “Gorbatsjov” afkomstig is uit Letland, een van de drie Baltische republieken die door zijn beleid werden bevrijd. In een gesprek dat werd opgenomen voor een documentaire die samen met het toneelstuk werd geproduceerd, zei Alvis Hermanis, de Letse regisseur van de voorstelling, tegen de heer Gorbatsjov: “Ik realiseerde me net dat u, na mijn moeder en vader, de derde persoon bent die mijn leven – en het leven van miljoenen – heeft bepaald”. Hoewel hij veel in Rusland heeft gewerkt, werd de heer Hermanis in 2014 uit het land geweerd na kritiek op Vladimir Poetin; er was een persoonlijke oproep aan de president door de hoofdrolspeler van de regisseur voor nodig om terug te keren en de heer Gorbatsjov te ontmoeten.
De tekst is ontwikkeld op basis van de memoires van de Gorbatsjovs en is verdeeld in korte verhaallijnen: “Gorbatsjov en de eerste liefde”, “Gorbatsjov en het lijk van Stalin”, “Gorbatsjov en honing”. Het is geen biopic of politiek drama. Gorbatsjovs periode aan het roer van de Sovjetstaat wordt in één regel overgeslagen: “Die zes jaar gingen als een dag voorbij.” De regisseur en de acteurs houden zich bezig met andere vragen: hoe is deze man aan de top gekomen van een systeem dat was ontworpen om het menselijk instinct te onderdrukken? (“Onze grootste fout was om Gorbatsjov over het hoofd te zien,” bekende het hoofd van de KGB later.) En wat bezielde hem om de hervormingen door te voeren die in 1991 leidden tot de val van de Sovjet-Unie en zijn eigen machtsverlies?
Volumes zijn geschreven over de economische onvermijdelijkheid van de ineenstorting van de Sovjet-Unie, over de politieke misrekeningen van de heer Gorbatsjov en de invloed van het Westen. Ook het theater speelde een rol in het proces. Kort na zijn aantreden ging de heer Gorbatsjov naar het Moskouse Kunsttheater om “Oom Vanya” van Tsjechov te bekijken. Na afloop belde hij de regisseur om te zeggen dat hij de rol van Vanya hartverscheurend vond. “Het is tijd om ons vliegwiel weer in beweging te krijgen,” zei hij.
Maar door zich te concentreren op zijn relatie met Raisa, wijst de heer Hermanis op een motief dat zelden wordt geassocieerd met sovjetbazen: liefde. “Ik ben ervan overtuigd dat perestrojka niet had kunnen gebeuren als Raisa en zijn liefde voor haar er niet waren geweest. Hij is zijn hele leven al voor haar bezig”, aldus de regisseur. Osip Mandelstam, een dichter die stierf in de goelag, vatte deze intieme kijk op de geschiedenis: “Als Helen er niet was geweest, wat zou Troje dan voor jullie zijn, strijders van Achaea?” Mandelstam schreef. “
Het paar ontmoette elkaar op een dansvloer van de Staatsuniversiteit van Moskou, waar de heer Gorbatsjov zonder examen was toegelaten dankzij de recordoogst die hij en zijn vader in zijn geboortestreek Stavropol hadden binnengehaald. Hij was een provinciale bestuurder van een maaidorser met een zuidelijk accent en een buitenstaander in de wereld van de naoorlogse stedelijke intelligentsia, waarvan hij deel wilde uitmaken. Raisa – een plichtsgetrouwe studente aan de filosofische faculteit – verpersoonlijkte zijn droom van een ander leven, dat meer te maken had met de klassieke Russische literatuur dan met het marxisme en leninisme dat zij zelf bestudeerde en later onderwees.
Ze trouwden in september 1953, zes maanden na de dood van Stalin. De bruid droeg een nieuwe jurk maar moest haar schoenen lenen; het huwelijk werd gevierd met bieten-aardappelsalade in een universiteitskantine. Daarna, of ze nu trokken over de stoffige steppen van Stavropol, of ’s nachts wandelden door de besneeuwde lanen van hun regeringsdatsja – ver weg van de afluisterapparatuur – deelde ze zijn gevoelens, gedachten en twijfels. “We kunnen zo niet verder leven,” zei hij tegen haar in de kleine uurtjes nadat hij aan de macht was gekomen.
Een hogere liefde
Het publieke kameraadschap van het echtpaar onderscheidde hem van eerdere Russische heersers. Een Russische vorst was getrouwd met zijn volk en werd niet geacht een privé-leven te hebben. De vrouwen van andere Sovjetleiders waren uit het zicht gehouden. Raisa’s profiel, haar smaak voor elegante jurken, intelligentie en raffinement werden een bron van grappen en wrok onder de Sovjetbevolking. Maar in het toneelstuk, en misschien ook wel in werkelijkheid, was het zijn toewijding aan haar die de heer Gorbatsjov, als Sovjetleider, dwong het menselijk leven boven ideologie of geopolitiek te stellen. Hij hield meer van haar dan van macht.
Dit werd duidelijk tijdens de couppoging in augustus 1991 die Raisa’s eerste beroerte tot gevolg had. Toen het echtpaar terugkeerde van de Krim, waar ze onder huisarrest stonden, sloot Gorbatsjov zich niet aan bij de burgers die zijn vrijlating en hun overwinning op de KGB vierden. Hij bleef bij zijn geliefde. Zoals Mironov-Gorbatsjov het op het podium zegt: “Ik was niet getrouwd met het land-Rusland of de Sovjet-Unie. Ik was getrouwd met mijn vrouw en die nacht ging ik met haar naar het ziekenhuis. Misschien was dat wel de meest cruciale beslissing van mijn politieke leven.”
De heer Gorbatsjov mag dan door veel landgenoten worden verguisd, maar een deel van het sterrendom van de heer Mironov en mevrouw Khamatova is overgewaaid en heeft van “Gorbatsjov” een hit gemaakt. Gorbatsjov zelf gaf een goedkeurend duimpje vanuit zijn loge toen hij de show zag en kreeg een staande ovatie van een sympathiek publiek. “Ik ben zo blij dat hij de kans heeft gekregen dit mee te maken,” zegt de heer Mironov.
Het moet een griezelige ervaring zijn geweest, want aan het eind van het stuk transformeert de heer Mironov zichzelf in de huidige 89-jarige met zo’n griezelige precisie dat het onderscheid tussen hen oplost. Hij zit alleen aan de kaptafel, met herinneringen aan zijn leven met Raisa in zijn hoofd, niet in staat om haar spullen weg te gooien en nog steeds het parfum van haar jurken opsnuivend.
Deze bejaarde incarnatie is het onderwerp van de begeleidende documentaire van Vitaly Mansky, een in Letland woonachtige Russische regisseur (onlangs in Moskou gearresteerd voor zijn protest tegen de vergiftiging van Alexei Navalny, een oppositiepoliticus). De film heet “Gorbatsjov.Rai” – een woordspeling op de verkleinvorm van Raisa, dat ook “hemel” betekent. De film bevat scènes van de theateracteurs die met de heer Gorbatsjov praten, maar begint met een shot van een aantal Sovjettelefoons, stille overblijfselen van zijn vroegere oppermacht. Nu woont hij alleen en beweegt hij zich langzaam. De heer Mansky bestookt hem met vragen en dogmatische beweringen over politiek, vrijheid en zijn rol in de geschiedenis.
Defensief breekt de heer Gorbatsjov uit het kader van de regisseur, net zoals hij zich ooit losmaakte van ideologische beperkingen. Terwijl hij naar de vragen luistert, bestudeert hij de gerimpelde aderen op zijn armen, verbaasd over de metamorfose van zijn eigen lichaam. De fysieke broosheid (zie foto hierboven) onderstreept alleen maar de indruk van enorme autoriteit, complexiteit en gevatheid. Geen acteur, zelfs de heer Mironov niet, kan tegen zijn charisma op.
“U zegt dat met de dood van Raisa de zin van het leven zelf is verdwenen,” zegt de heer Manski. “Weg,” bevestigt de heer Gorbatsjov. “Maar is de zin van het leven slechts één vrouw lief te hebben en kinderen met haar te krijgen?” vraagt de heer Mansky ongelovig. “Heeft het niet een hogere betekenis?” antwoordt de heer Gorbatsjov: “Maar wat kan er hoger zijn dan een vrouw lief te hebben en door haar bemind te worden?”
Aan het einde van de film draagt de heer Gorbatsjov met zijn baritonstem een Oekraïens liedje voor (ook te horen tijdens het stuk) over een zilveren rivier en een hemels groen bos, dat hij als kind van zijn moeder hoorde. Een man die de geschiedenis van de 20e eeuw een andere wending gaf en honderden miljoenen bevrijdde van de Sovjetoverheersing, lijkt een eenzame figuur uit een ander tijdperk. Toch is hij vrijer dan welke bewoner van het Kremlin voor of na hem ook. “Noem deze film ‘A Conversation with a Weirdo’,” adviseert hij de heer Mansky, met een fonkeling in zijn ogen. ■
Dit artikel verscheen in het katern Boeken &kunsten van de gedrukte editie onder de kop “Gesprekken met een weirdo”