Deze aloude term is gemakkelijk te begrijpen, omdat we vrijwel zeker allemaal wel eens een nachtmerrie hebben gehad en de angst en het gevoel van controleverlies hebben ervaren. Maar wat is een nachtmerrie precies? Nachtmerries zijn dromen met een dysporische inhoud die meestal resulteren in een plotseling ontwaken. Dromen komen natuurlijk meestal voor tijdens de REM-slaap (Rapid Eye Movement). Laboratoriumonderzoek heeft aangetoond dat het tijdens de fysiologische toestand van de REM-slaap is dat de beeldspraak en complexe ontwikkeling die met dromen wordt geassocieerd, plaatsvindt. Droommentatie in de niet-snelle oogbewegingsslaap (NREM-slaap) lijkt daarentegen meer op denken of het ophalen van herinneringen. Onderzoek wijst echter uit dat naarmate de nacht vordert, NREM-slaap mentatie meer gaat lijken op die van REM-slaap.
REM is het stadium van de slaap waarin dromen de neiging hebben levendig te zijn en een duidelijke verhaallijn te hebben. In het geval van nachtmerries, is de verhaallijn er een van ernstige bedreiging van de fysieke integriteit, veiligheid of overleven en wordt geassocieerd met dysforische stemming. Nachtmerries kunnen uiterst realistisch zijn of fantasie-aspecten bevatten of gebeurtenissen die in de consensuswerkelijkheid onmogelijk zijn. Veel voorkomende nachtmerriescenario’s variëren van achtervolgd worden door gewapende vijanden die uit zijn op ernstig lichamelijk letsel, gevangen gehouden worden door een Boze Heks van het Westen, geëxperimenteerd worden door buitenaardse wezens of gegrepen worden door zombies terwijl men in de schemering over een kerkhof rent. Kenmerkend voor een nachtmerrie is dat de emotie intens negatief is, vaak angstig, en dat men zich de nachtmerrie onmiddellijk na het ontwaken gemakkelijk herinnert. De herinnering aan de nachtmerrie kan snel vervagen met de tijd of kan jaren later worden herinnerd.
Interessant is dat onderzoek naar dromen aangeeft dat de meeste standaard dromen niet “zoet” zijn, maar vaak negatieve emotionele toestanden met zich meebrengen. In onderzoek waarbij laboratoriumvrijwilligers werden gewekt na binnenkomst in de REM-slaap, waren onaangename emotionele toestanden twee keer zo waarschijnlijk als aangename (zie Zadra, & Domhoff). Nachtmerries gaan gewoonlijk gepaard met een hoger niveau van opwinding met enige versnelling van de hartslag, maar deze lichamelijke reactie kan relatief gedempt zijn in vergelijking met de intensiteit van het in de droom ervaren materiaal. Dit helpt om nachtmerries te onderscheiden van slaapangsten. Bij slaap terrors is er een ontwaken uit de NREM slaap met intense fysiologische prikkeling inclusief snelle hartslag, snelle ademhaling en zweten. En in tegenstelling tot REM slaapgedragsstoornis, is er meestal weinig of geen lichaamsbeweging geassocieerd met de droominhoud.
REM slaap wordt sterk gecontroleerd door het circadiane ritme en komt het langst voor tijdens het tweede deel van de nacht. De vroege ochtenduren zijn de meest waarschijnlijke tijden voor dromen en nachtmerries. Wakker worden uit een nachtmerrie in de vroege ochtend is een beangstigende en onaangename ervaring. Het is kenmerkend voor nachtmerries dat alertheid en volledige oriëntatie snel terugkeren. Gelukkig volgt er vaak een grote opluchting na de erkenning dat de zojuist ingebeelde vreselijke gebeurtenissen slechts een droom waren. Het is vaak, maar niet altijd, betrekkelijk gemakkelijk om na een nachtmerrie weer in slaap te vallen.
Ik heb eerder de ervaringen besproken die kunnen optreden wanneer de droomtoestand samenvloeit met het waakbewustzijn en een toestand van voortdurende verlamming als gevolg van het in REM zijn. Deze bijzonder beangstigende ervaring is soms aangeduid als de “incubusaanval”. Het verschilt van de gewone nachtmerrie in die zin dat de hallucinerende ervaringen van de droom doorgaan zelfs als de persoon niet in staat is te bewegen en bij bewustzijn komt. Er kan een vermenging zijn van droomelementen met de voorwerpen op de achtergrond in de slaapkamer. Deze ervaringen omvatten vaak een verontrustend gevoel van een aanwezigheid in de kamer die bijna onmogelijk af te schudden is. Aan de andere kant wordt de nachtmerrie snel herkend als onwerkelijk. We zijn meestal niet in staat om te bewegen tijdens REM om te voorkomen dat we onze dromen uitbeelden, een potentieel gevaarlijk gedrag dat optreedt bij REM slaap gedragsstoornis.
Nachtmerries zijn over het algemeen onaangenaam, maar doen geen blijvende schade. Ze komen voor bij tot 75% van de kinderen en kunnen al heel vroeg in het leven beginnen, zo jong als 2,5 jaar. Nachtmerries beginnen meestal ergens tussen de leeftijd van 6 en 9 jaar en nemen in de loop van de tijd in frequentie af. Iedereen van elke leeftijd, ook jonge, middelbare en oudere volwassenen, kan echter last hebben van verontrustende nachtmerries. Ze komen vaker voor bij mensen die angstig zijn en kunnen een aspect zijn van posttraumatische stressstoornis (PTSS). Bij 80% van de patiënten met PTSS komen nachtmerries voor. Ze komen ook vaker voor bij mensen met onvoldoende slaap, misschien als gevolg van de onderbreking van de REM-slaap. Geschat wordt dat voor de algemene bevolking, ongeveer 2% tot 8% problematische nachtmerries heeft.
Nachtmerries die frequent en intens zijn, kunnen leiden tot vermijding van slaap en slaapdeprivatie. Dit verhoogt helaas de kans op verdere nachtmerries door slaapverlies en -verstoring. Een nachtmerriestoornis wordt gediagnosticeerd wanneer er herhaaldelijk sprake is van nachtmerries die een aanzienlijk ongemak of stoornis veroorzaken op sociaal gebied, in het beroepsleven of op andere belangrijke gebieden van functioneren. Deze stoornissen kunnen vermoeidheid, verminderd geheugen, lage stemming, angst, vermijden van slaap en verminderd sociaal functioneren omvatten.
Doorgaans reageren nachtmerries op geruststelling en de erkenning dat de droom niet echt was. Wanneer zich echter een volledige nachtmerriestoornis ontwikkelt, zijn effectievere behandelingsinterventies nodig. Ik zal deze in de volgende post bespreken.
American Academy of Sleep Medicine. (2014) Internationale classificatie van slaapstoornissen, 3e ed. Darien, IL: American Academy of Sleep Medicine.
Zadra, A. & Domhoff, G.W. (2011). Droominhoud: Quantitative findings, in Kryger, M.H., Roth, T., & Dement, W.C. (Eds.) (2011). Principles and Practice of Sleep Medicine, 5th ed. St. Louis, MO: Elsevier Saunders.