Philips IV, koning van Spanje, ziet er moe en van middelbare leeftijd uit: zijn verslapte huid en gezwollen ogen suggereren het gewicht van de verantwoordelijkheid die op zijn schouders rustte gedurende zijn lange regering (1621-65), die begon toen hij nog maar 16 jaar was. Dit portret werd rond 1656 geschilderd, toen Filips voor bijzondere uitdagingen stond als gevolg van de aanhoudende Dertigjarige Oorlog. Hij lijkt afgemat door het verlies van familie en Spanje’s afnemende politieke fortuin.
Het bleke gezicht van de koning steekt af tegen het sombere zwart van zijn kleding en de effen achtergrond. Zijn ogen staren strak voor zich uit, met een blik die respect afdwingt maar ook intens menselijk is. Velázquez heeft hem afgebeeld als kalm en waardig, zijn haar in regelmatige golven die zijn gezicht omlijsten en netjes op zijn kraag rusten. Aan de gouden ketting om zijn hals draagt hij de Orde van het Gulden Vlies, een ridderorde waarvan de hanger de vorm heeft van een hangende schapenvacht. Voor zeventiende-eeuwse kijkers zou de hanger onmiddellijk herkenbaar zijn geweest.
Velázquez schilderde vele portretten van Filips gedurende diens bewind, en dit is de laatste geschilderde afbeelding van de koning door de man die hem vanaf 1623 als hofkunstenaar diende. Dit werk vormt een interessant contrast met een eerder portret ten voeten uit, Filips IV van Spanje in bruin en zilver. Het zwarte kostuum van de koning, dat hij gewoonlijk droeg en waarin hij gewoonlijk werd afgebeeld, is minder opzichtig dan op het andere portret, hoewel hij hetzelfde type kraag draagt, de golilla genaamd, en dezelfde kenmerkende omgekeerde snor heeft.
Velázquez’ penseelvoering is vrij, en geeft een indruk van zijn onderwerp in plaats van het vast te leggen in minutieuze details – een stijl die typerend is voor zijn latere werken. De vorm van Filips’ ogen wordt slechts gesuggereerd en losse verfflarden bepalen de accenten op zijn ketting, de gouden knopen en het gouden borduursel rond zijn mouwen.
Pilips schijnt dit portret te hebben goedgekeurd: vele kopieën werden naar het voorbeeld van Velázquez gemaakt door leerlingen van Velázquez en cadeau gedaan aan leden van het hof en bezoekende hoogwaardigheidsbekleders. Het portret werd ook gegraveerd door Pedro Villafranca voor het frontispice van Francisco de los Santos’s Descripción breve de San Lorenzo el Real de El Escorial (1657). In 1658, kort na het schilderen van dit portret, werd Velázquez benoemd tot Ridder van Santiago, een eer die hij altijd al had gewenst en die hem waarschijnlijk door de steun van de koning ten deel was gevallen.