Nieuwe patronen van stedelijk leven
Veel kenmerken van de moderniteit, boven een bepaald niveau geïntensiveerd, brengen een reactieve reactie teweeg. Verstedelijking, die een praktisch verzadigingspunt heeft bereikt, leidt tot suburbanisatie, het verlangen om te wonen in buurten met groene ruimten en ten minste een zuchtje plattelandslucht. Naarmate de voorsteden vollopen, worden de meer welvarende burgers exurbaan: zij koloniseren de dorpen en kleine stadjes op het platteland, binnen pendelafstand van hun werk in de stad. Deze tendens wordt nog versterkt door de industriële decentralisatie en de ontvolking van veel steden, omdat de oude verwerkende industrieën afnemen en nieuwe dienstverlenende bedrijven naar de buitenwijken en kleine steden verhuizen. Voor het eerst sinds het begin van de industrialisatie begint het platteland aan bevolking te winnen en de steden te verliezen.
Maar er is een bedrieglijk aspect aan deze beweging. De vertrouwde krachten van het industrialisme, hier zoals elders, blijven het proces domineren. Suburbanisatie en exurbanisatie betekenen geen deurbanisatie. Integendeel, zij komen neer op een uitbreiding van het stadsleven over steeds grotere gebieden. Het gaat eenvoudigweg om de opvulling, in kleinere maar nog steeds stedelijke dichtheden, van grotere gebieden en regio’s. Uit de oude stad ontwikkelt zich het metropolitane gebied, dat een grote stad van ongeveer 10 miljoen mensen omvat, samen met een omringende gemeenschap die er sociaal en economisch van afhankelijk is. De metropolitane gebieden zelf neigen ertoe op te gaan in nog grotere stedelijke agglomeraties, de megalopolissen. Voorbeelden van megalopolissen in de Verenigde Staten zijn de “Boswash”, de keten van aaneengesloten steden en omliggende regio’s die zich uitstrekt van Boston tot Washington, D.C., langs de noordoostelijke zeekust; het Chicago-Pittsburgh gebied rond de Grote Meren; en de San Francisco-San Diego regio langs de Californische kust. In Groot-Brittannië zijn er megalopolissen in het gebied tussen Londen en de Midland-steden, in Duitsland in het industriële bekken van het Ruhrgebied, en in Japan in het Tokio-Oaka-Kyōto-complex.
De Griekse architect en stadsplanner Constantinos Apostolos Doxiadis stelde dat dit proces deel uitmaakt van een langetermijnevolutie die uiteindelijk moet culmineren in de wereldstad, of “Ecumenopolis”. Dit opmerkelijke object zal gebieden omvatten die zijn gereserveerd voor recreatie en landbouw, alsmede woestijn- en wildernisgebieden die worden beschermd, maar in wezen zal het een web zijn van onderling verbonden steden over de hele wereld, alle nauw met elkaar verbonden door snel vervoer en elektronische communicatie, en alle bijdragend tot één enkele functionele eenheid. In Ecumenopolis zal het gehele landoppervlak van de aardbol herkenbaar de woonplaats van de verstedelijkte mensheid zijn geworden.
In dit proces ligt een tegenstrijdig patroon besloten dat typerend is voor het laat-industriële leven. Subjectief gezien, willen individuen de stad ontvluchten. Zij verlaten de dichtgeslibde en in verval geraakte oudere stedelijke centra om zich vervolgens omringd te zien door grotere stedelijke structuren in de regio als geheel. De objectieve structurele krachten van het industrialisme zijn geenszins afgenomen. Maar zij geven in toenemende mate aanleiding tot reacties en gedragingen die een ontmoderniserend karakter hebben.
Zo is er de reactie tegen de grootschalige bureaucratische organisatie, zoals de “small is beautiful” beweging in de Verenigde Staten en andere landen, die ernaar streefde de gemeenschaps- en ambachtelijke omgevingen die kenmerkend waren voor de pre-industriële periode te herstellen. Parallel hieraan is er de promotie van “alternatieve” en “intermediaire” technologie, die tot doel heeft werktuigen te ontwerpen die de menselijke arbeider het potentieel teruggeven om vaardigheid en creativiteit te gebruiken en tot uitdrukking te brengen.
Ook op politiek niveau is er reactie tegen grootschaligheid en centralisatie. In veel industriële samenlevingen, zoals die van Groot-Brittannië, Frankrijk en Canada, zijn er sterke regionale bewegingen geweest die autonomie of regelrechte onafhankelijkheid eisten. Vaak gaat het om gebieden, zoals Schotland in Groot-Brittannië, waar althans aanzienlijke minderheden historische naties willen herstellen die zijn opgenomen in grotere, meer gecentraliseerde staten. Dergelijke bewegingen worden gestimuleerd door de internationalisering van de wereldeconomie en -politiek, die in de hele wereld ook aanleiding geeft tot geheel nieuwe nationalismen. Kleine samenlevingen die het zonder economisch en vaak ook echt politiek zelfbestuur moeten stellen, laten hun culturele identiteit gelden en klagen – en vechten soms – om autonomie. Dit was met name duidelijk in de jaren negentig bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, het uiteenvallen van Joegoslavië en andere nationalistische bewegingen in Afrika en over de hele wereld. In minder extreme gevallen kunnen nieuwe naties ontstaan, hoewel hun belangrijkste symbolen van onafhankelijkheid niet meer kunnen zijn dan een nationaal volkslied en een internationale luchthaven.
De bevestiging van culturele waarden die tegen de moderniteit ingaan is een algemeen kenmerk van het late industrialisme. Dit kan de vorm aannemen van een opleving van etniciteit, een claim voor een cultuur en levenswijze die vaak teruggrijpt op oudere gemeenschapstradities en die de legitimiteit ontkent van een uniforme cultuur die door de grote natie-staat wordt gepropageerd. Zo hebben in de Verenigde Staten zwarten, Latino’s, Amerikaanse Indianen en vele andere groepen sterke aanspraken gemaakt op een kenmerkende etnische levenswijze die zij op verschillende manieren trachten te verdedigen tegen de opdringerigheid van de nationale cultuur. Protesten tegen rationaliteit en uniformiteit zijn ook te zien in de opeenvolgende golven van jeugdculturen en religieuze oplevingen die de laat-industriële samenleving hebben gekenmerkt. Objectief gezien is het duidelijk dat de grootschalige bureaucratische instellingen van de maatschappij de belangrijkste richting blijven geven aan het nationale leven. Alle opstanden breken tegen hun onmisbaarheid voor de moderne samenleving. Maar subjectief zijn deze instellingen niet in staat te voldoen aan de emotionele en sociale behoeften van het individu. Het gevolg is de herhaalde opkomst van subculturen, vaak van bizarre mystieke of hedonistische aard, die er in hun praktijk op gericht zijn de belangrijkste kenmerken van de moderniteit om te keren en die hun leden een gevoel van participatie en saamhorigheid geven van een bijna tribale aard. Centraal in de meeste van deze antinomiaanse bewegingen en ideologieën staat een totale verwerping van het wetenschappelijke wereldbeeld, dat wordt afgeschilderd als vervreemdend en ontmenselijkend.
Een natie die moderniseert, begeeft zich op een ontwikkelingsweg die haar eigen logica en een onafscheidelijke mengeling van goed en slecht in zich draagt. Zonder twijfel, brengt de moderne maatschappij vooruitgang in de vorm van materiële overvloed. Minder zeker brengt zij een toenemende beheersing van de natuurlijke en sociale omgeving. Maar haar wetenschappelijke en technologische verworvenheden worden gekocht ten koste van het geestelijk en emotioneel leven. Door de wereld te verenigen stelt de modernisering uniforme normen vast, zij het in vele gevallen hogere dan voorheen. Tegelijkertijd zorgt zij ervoor dat mislukkingen en rampen ook wereldwijd worden uitvergroot. Er zijn geen toevluchtsoorden en ontsnappingsroutes, behalve die welke de moderne maatschappij zelf als tijdverdrijf verzint. De wereld wordt één en haar lot dat van al haar bewoners.
Om de balans van winst en verlies in de moderniteit te meten en het eerste op te voeren tegen het tweede zijn vormen van sociale boekhouding en social engineering nodig die tot nu toe de inspanningen van de sociale wetenschap en de overheid grotendeels hebben getrotseerd. Maar in de praktijk doet dit er niet toe. Niemand kan wachten tot dat probleem is opgelost, als het al ooit kan worden opgelost. Moderniseren is alles nemen, het slechte met het goede, en niet moderniseren is geen rol spelen in het leven van de hedendaagse mensheid. Een van de ongewone, en historisch ongekende, aspecten van modernisering is dat zij geen keuze laat in de zaak.