Protestantisme

Anabaptisme
Lutherdomisme
Calvinisme
Anglicanisme

Post-Reformatiebewegingen

Puritanisme
Piëtisme
Baptisten
Pentecostalisme

“Grote Ontwaken”

Revivalisme
Methodisten
Evangelicalisme

Restaurationism

Restoration movement
Adventism

Protestantisme omvat vormen van christelijk geloof en christelijke praktijk die hun oorsprong vinden in doctrines en religieuze, politieke en ecclesiologische impulsen van de Protestantse Reformatie. Het woord protestant is afgeleid van het Latijnse protestatio, wat verklaring betekent. Het verwijst naar de protestbrief van de Lutherse vorsten tegen het besluit van de Dieet van Speyer in 1529, waarin het edict van de Dieet van Worms, waarin de leer van Maarten Luther als ketterij werd veroordeeld, opnieuw werd bevestigd. De term Protestantisme is echter in verschillende betekenissen gebruikt, vaak als een algemene term om te verwijzen naar het Westerse Christendom dat niet onderworpen is aan het pauselijk gezag, met inbegrip van sommige tradities die geen deel uitmaakten van de oorspronkelijke Protestantse beweging.

Protestanten kunnen in het algemeen verdeeld worden in vier basisgroepen: De “mainline” kerken met directe wortels in de protestantse hervormers, de Radicale Hervormingsbeweging met nadruk op de volwassendoop, de niet-crinitaire kerken, en de Restorationistische bewegingen van de late achttiende en negentiende eeuw. Binnen elke groep bestaan verschillende denominaties, en niet elke denominatie past netjes in deze categorieën.

Mainline Protestants delen een afwijzing van het gezag van de Roomse paus en ontkennen over het algemeen de katholieke doctrine van transsubstantiatie, hoewel zij het onderling oneens zijn over de doctrine van Christus’ aanwezigheid in de Eucharistie. Zij leggen de nadruk op het priesterschap van alle gelovigen, de leer van de rechtvaardiging door het geloof alleen, en een geloof in de Bijbel, en niet in de katholieke traditie, als de legitieme bron van het geloof. Er bestaat echter aanzienlijke onenigheid tussen de protestantse groepen over de interpretatie van deze beginselen en niet alle groepen die in het algemeen als protestants worden gekenschetst, houden zich er volledig aan.

Het aantal protestantse denominaties wordt geschat op duizenden, en pogingen tot eenwording door middel van verschillende oecumenische bewegingen hebben geen gelijke tred gehouden met de neiging van groepen om zich op te splitsen of nieuwe groepen te ontwikkelen. Het totale aantal protestanten in de wereld wordt tegenwoordig geschat op ongeveer 600 miljoen.

Historische wortels

De wortels van het protestantisme worden vaak herleid tot bewegingen in de veertiende en vijftiende eeuw die protesteerden tegen de rijkdom en uitbuiting van de middeleeuwse katholieke hiërarchie in Europa. Onder hen waren Waldenzen, Hussieten, Lollards en andere groepen die als ketters werden bestempeld, maar wier belangrijkste oppositie tegen de institutionele kerk zich concentreerde op kwesties als de corruptie van de geestelijkheid, de rechten van de leken, en de vertaling van de Schriften in de volkstalen. Bovendien stimuleerde het christelijk humanisme van de Renaissance een ongekende academische gisting, en een zorg voor academische vrijheid aan de universiteiten, die in wezen nog steeds religieuze instellingen waren.

Protestanten markeren in het algemeen hun afscheiding van de Rooms Katholieke Kerk in het begin van de zestiende eeuw. De beweging kwam op verschillende plaatsen tegelijk tot uitbarsting, vooral in Duitsland vanaf 1517, toen Maarten Luther, monnik en hoogleraar aan de Universiteit van Wittenberg, opriep tot heropening van het debat over de verkoop van aflaten. De komst van de drukpers vergemakkelijkte de snelle verspreiding van de beweging door de publicatie van documenten zoals Luthers 95 stellingen en diverse pamfletten waarin het misbruik van de pauselijke en kerkelijke macht aan de kaak werd gesteld. Een parallelle beweging verspreidde zich in Zwitserland onder leiding van Huldrych Zwingli.

De eerste fase van de Reformatie resulteerde in de excommunicatie van Luther en de veroordeling van de Reformatie door de paus. De steun van enkele Duitse vorsten voorkwam echter dat de Kerk de opstand neersloeg. Het werk en de geschriften van Johannes Calvijn werden spoedig invloedrijk, en de afscheiding van de Kerk van Engeland van Rome onder Hendrik VIII bracht ook Engeland spoedig in de kudde van de Reformatie, zij het in een meer conservatieve variant.

Hoewel de Reformatie begon als een beweging die zich hoofdzakelijk bezighield met kerkelijke hervorming, begon zij spoedig ook een theologische dimensie te krijgen. Beginnend met Luthers betwisting van de leer van het pauselijk gezag en de apostolische successie, verlegde zij zich naar vraagstukken van soteriologie (de aard van de verlossing) en sacramentele theologie (vooral betreffende de Eucharistie en de doop), resulterend in verschillende protestantse tradities. Het lutheïsche principe van sola scriptura opende spoedig de weg naar een grote verscheidenheid van protestantse geloofsrichtingen, gebaseerd op verschillende interpretaties van de bijbelse theologie.

Grootste groeperingen

De Berliner Dom, protestantse kathedraal in Berlijn

De kerken die het meest met het protestantisme worden geassocieerd, kunnen langs vier tamelijk definitieve lijnen worden verdeeld:

1. Mainline Protestants – een Noord-Amerikaanse uitdrukking – zijn diegenen die hun afstamming herleiden tot Luther, Calvijn, of het Anglicanisme. Zij houden vast aan de traditionele doctrines van de Reformatie zoals hierboven beschreven en omvatten kerkgenootschappen als Lutheranen, Presbyterianen, Episcopalen, Congregationalisten, Methodisten, en vele Evangelischen.
2. Anabaptisten zijn een beweging die zich ontwikkelde uit de Radicale Reformatie, die de doctrine van de doop van de gelovige bevorderde. Vandaag de dag omvat deze categorie kerkgenootschappen als Baptisten, Pinksterlingen, Adventisten, Broeders, Mennonieten en Amish.
3. Niet-rinitaristische bewegingen verwerpen de leer van de drie-eenheid. Vandaag de dag behoren daartoe kerkgenootschappen als de Christian Scientists, Unitarians, Universalists, en vele Quakers.
4. Restorationisten benadrukken het concept van een directe vernieuwing van Gods kerk in plaats van een reformatie van een bestaande traditie. Zij omvatten vrij mainline geloofsrichtingen zoals de Kerken van Christus en Discipelen van Christus, als dergelijke meer controversiële denominaties als de Heiligen der Laatste Dagen, Zevende Dag Adventisten, en Jehova’s Getuigen.

Denominaties

Protestanten verwijzen vaak naar specifieke protestantse kerken en groepen als denominaties. De term wordt ook gebruikt als een alternatief voor “sekte”, dat in sommige landen een negatieve connotatie heeft, vergelijkbaar met “cultus”. Sommige denominaties accepteren andere groepen minder, en de fundamentele orthodoxie van sommige wordt vaak in twijfel getrokken door anderen, evenals door de katholieke en orthodoxe kerken.

Individuele denominaties hebben zich gevormd over zeer subtiele theologische verschillen, terwijl sommige denominaties gewoon regionale of etnische uitdrukkingen zijn van een grotere denominatieve traditie. Het werkelijke aantal afzonderlijke kerkgenootschappen is moeilijk te berekenen, maar wordt op duizenden geschat. Verschillende oecumenische bewegingen hebben gepoogd de protestantse kerken te laten samenwerken of reorganiseren volgens verschillende modellen van vereniging, maar de verdeeldheid blijft groter dan de eenheid.

Er zijn wereldwijd naar schatting 590 miljoen protestanten. Daarvan zijn er 170 miljoen in Noord-Amerika, 160 miljoen in Afrika, 120 miljoen in Europa, 70 miljoen in Latijns-Amerika, 60 miljoen in Azië, en 10 miljoen in Oceanië. Bijna 27 procent van de 2,1 miljard christenen in de wereld is protestant.

Congregational Church in Wentworth, New Hampshire.

Onderscheiden kerkelijke families zijn onder meer de volgende:

• Adventist
• Anabaptist
• Anglicaans/Episcopaal
• Baptist
• Calvinist
• Congregational
• Luthers
• Methodist/Wesleyan
• Niet-confessioneel
• Pentecostaal
• Plymouth Brethren
• Presbyteriaans
• Quakerisme
• Gereformeerd
• Restoration movement
• Unitair

Mainline Protestantse theologie

De Wittenbergse Schlosskirche, waar Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kathedraal plakte.

Hoofdlijn van het Protestantisme ontstond uit de afscheiding van de Katholieke Kerk in de zestiende eeuw, gebaseerd op een theologie die werd gekarakteriseerd als de Vijf Sola’s. Deze vijf Latijnse zinnen (of slogans) vatten de fundamentele theologische overtuigingen van de Reformatoren samen, in tegenstelling tot de katholieke leer van die tijd. Het Latijnse woord sola betekent “alleen” of “alleen”. De vijf sola’s waren wat de Reformatoren beschouwden als het enige wat nodig was voor verlossing. Deze formulering was bedoeld om zich te verzetten tegen wat de Reformatoren zagen als afwijkingen in de katholieke traditie van de essentie van het christelijk leven en de christelijke praktijk.

• Solus Christus: Christus alleen

Christus is de enige bemiddelaar tussen God en mens, bevestigd in tegenstelling tot het katholieke dogma van de paus als vertegenwoordiger van Christus op aarde en van een “schatkamer” van de verdiensten van heiligen.

• Sola scriptura: alleen de Schrift

Alleen de Bijbel, en niet de kerkelijke traditie, is de basis van de gezonde christelijke leer.

• Sola fide: Geloof alleen

Hoewel het verrichten van goede werken getuigt van iemands geloof in Christus en zijn leer, is geloof in Christus, en niet zozeer goede werken, het enige middel tot redding.

• Sola gratia: Genade alleen

Redding is geheel en al een daad van God, gebaseerd op het verlossende lijden en sterven van Jezus Christus. Aangezien niemand redding verdient, wordt de gelovige aanvaard zonder rekening te houden met de verdienste van zijn werken of karakter.

• Soli Deo gloria: Eer aan God alleen

Alle eer komt toe aan God, en niet aan mensen of de instellingen die zij oprichten, zelfs niet in Gods naam.

Werkelijke aanwezigheid in het Avondmaal

United Methodist dominee tijdens een eucharistieviering

De protestantse beweging begon zich in het midden van de zestiende eeuw in verschillende takken te verenigen. Een van de centrale punten van onenigheid was de controverse over het Avondmaal, of Eucharistie.

De vroege protestanten verwierpen in het algemeen het rooms-katholieke dogma van de transsubstantiatie, dat leert dat het brood en de wijn die in de mis worden gebruikt letterlijk worden veranderd in het lichaam en bloed van Christus. Zij verschilden echter van mening over de wijze waarop Christus aanwezig is in het Heilig Avondmaal.

• Lutheranen houden vast aan het idee van consubstantiatie, dat de lichamelijke zowel als de geestelijke aanwezigheid van Christus’ lichaam “in, met en onder” het geconsacreerde brood en de geconsacreerde wijn bevestigt, maar het idee afwijst dat het geconsacreerde brood en de geconsacreerde wijn ophouden brood en wijn te zijn.
• Calvinisten bevestigen dat Christus aan de gelovige aanwezig is met en niet in de elementen van de Eucharistie. Christus presenteert zich door het geloof – waarbij de eucharistie een uitwendige en zichtbare hulp is, die vaak wordt aangeduid als dynamische aanwezigheid van Christus, in tegenstelling tot de lutherse werkelijke aanwezigheid.
• Anglicanen erkennen Christus’ aanwezigheid in de eucharistie op verschillende manieren, afhankelijk van specifieke denominatieve, diocesane en parochiale nadruk – variërend van aanvaarding van de katholieke leer van transsubstantiatie, via het lutherse standpunt, tot meer calvinistische opvattingen.
• Vele protestanten definiëren de kwestie niet precies, maar zien de elementen van het Avondmaal als een symbool van het gedeelde geloof van de deelnemers en een herinnering aan hun samen staan als het Lichaam van Christus.

“Katholiciteit”

Het concept van een katholieke, of universele, kerk werd niet terzijde geschoven tijdens de protestantse reformatie. Inderdaad, de zichtbare eenheid van de universele kerk was een belangrijke doctrine voor de Reformatoren. Maarten Luther, Johannes Calvijn en Ulrich Zwingli geloofden allen dat zij een corrupte en ketterse katholieke kerk aan het hervormen waren, en ieder van hen nam de beschuldigingen van schisma en “vernieuwing” serieus.

Overal in Europa waar de Reformatie succes had, was het resultaat een hervormde nationale kerk die werd gezien als een deel van de hele zichtbare “Heilige Katholieke Kerk” zoals beschreven in de traditionele christelijke geloofsbelijdenissen, maar die op bepaalde belangrijke punten in leer en praktijk afweek van wat voorheen als de norm werd beschouwd. De gereformeerde kerken geloofden dus in een vorm van katholiciteit, gebaseerd op hun doctrines van de vijf sola’s en een zichtbare kerkelijke organisatie gebaseerd op de veertiende en vijftiende eeuwse conciliaire beweging. Zij verwierpen dus het pausdom en de pauselijke onfeilbaarheid ten gunste van oecumenische concilies, maar verwierpen het Concilie van Trente (1545-63), dat onder auspiciën van Rome was georganiseerd als verzet tegen de Reformatie.

Heden ten dage is er een groeiende beweging van protestanten die de benaming “protestant” verwerpen vanwege de negatieve “anti-katholieke” connotaties, en de voorkeur geven aan de benaming “gereformeerd”, “evangelisch”, of andere benamingen.

De soorten Protestanisme

Kerken in de traditie van de Radicale Hervorming verwerpen de kinderdoop ten gunste van de “doop van de gelovige.”

Radicale Reformatie

In tegenstelling tot de mainstream Evangelische (Lutherse), Gereformeerde (Zwingliaanse en Calvinistische) Protestantse bewegingen, had de Radicale Reformatie geen staatsponsoring en liet over het algemeen het idee varen van de “zichtbare kerk” als onderscheiden van het ware, of onzichtbare lichaam of authentieke gelovigen. Voor hen kon de kerk bestaan uit een kleine gemeenschap van gelovigen, die de ware “uitverkoren” heiligen van God waren.

Een sleutelbegrip voor de Radicale Reformatie was de “doop van gelovigen”, wat inhield dat alleen zij die de leeftijd van het verstand hadden bereikt en voor zichzelf hun geloof in Christus konden bevestigen, gedoopt konden worden. Door aldus de praktijk van de kinderdoop te verwerpen, werden zij door zowel mainline protestanten als katholieken als ketters bestempeld, en kregen zij vaak te maken met brutale vervolging als gevolg daarvan. Dit waren de Anabaptisten van Europa, van wie sommigen naar Amerika kwamen en daar de Mennonieten en Amish kerkgenootschappen vormden, evenals de Baptisten van Engeland en Amerika.

Piëtisme en Methodisme

De Duitse Piëtistische beweging, samen met de invloed van de Puriteinse Reformatie in Engeland in de zeventiende eeuw, waren belangrijke invloeden op John Wesley en het Methodisme, evenals door kleinere, nieuwe groepen zoals het Religieus Genootschap van Vrienden (“Quakers”) en de Moravische Broeders uit Herrnhut, Saksen, Duitsland.

De praktijk van een geestelijk leven, meestal gecombineerd met sociale bewogenheid, overheerst in het klassieke Piëtisme, dat een protest was tegen de doctrine-gerichtheid, Protestantse Orthodoxie van die tijd, ten gunste van diepgang in religieuze ervaring. Veel van de meer conservatieve Methodisten gingen over in de Heiligheidsbeweging, die de nadruk legde op een rigoureuze ervaring van heiligheid in het praktische, dagelijkse leven.

Evangelicalisme

Evangelicalisme groeide uit de Grote Ontwaken. (George Whitefield preekt)

Beginnend aan het einde van de achttiende eeuw vonden verschillende internationale opwekkingen van het Piëtisme (zoals de Great Awakening en de Second Great Awakening) plaats over de grenzen van denominaties heen. Deze vormden wat algemeen wordt aangeduid als de Evangelische beweging. De belangrijkste accenten van deze beweging zijn individuele bekering, persoonlijke vroomheid en bijbelstudie, openbare zedelijkheid, minder nadruk op formalisme in de eredienst en in de leer, een bredere rol voor leken (inclusief vrouwen), en samenwerking in evangelisatie over de denominatiegrenzen heen. In reactie op de bijbelkritiek en het toenemende liberalisme in de grote kerkgenootschappen ontstond in de twintigste eeuw het christelijk fundamentalisme, voornamelijk in de Verenigde Staten en Canada onder de kerkgenootschappen die het meest door het evangelisme werden beïnvloed. Het Christelijk Fundamentalisme legt primair de nadruk op het gezag en de inerrantie van de Bijbel, en houdt vast aan “fundamentele” theologische leerstellingen zoals de Maagdelijke Geboorte en de Wederkomst van Christus op de wolken.

Niet-crinitaire bewegingen

De meest prominente niet-crinitaire kerkgenootschappen zijn tegenwoordig de Unitariërs, Christian Scientists, en Quakers. Het Unitarisme werd door sommige vroege hervormers in Europa beleden, maar hun opvattingen werden door andere hervormers scherp veroordeeld. Het Unitarisme groeide als een vervolgde minderheid in plaatsen als Polen, Transsylvanië, de Britse eilanden en de Verenigde Staten. In 1825 werd in Boston de American Unitarian Association opgericht.

Het quakerisme is geen expliciete anti-trinitaristische leer, maar de meeste quakers zijn tegenwoordig geen trinitariërs. Christian Science definieert haar leer als een niet-traditioneel idee van de Drie-eenheid: “God de Vader-Moeder, Christus het geestelijke idee van zoonschap, en ten derde de Goddelijke Wetenschap of de Heilige Trooster.” Het universalisme aanvaardt zowel trinitarische als niet-trinitarische overtuigingen, evenals overtuigingen die geheel buiten de christelijke traditie staan, en is soms denominatief verenigd met het Unitarisme. De Jehovah’s Getuigen zijn een andere uitdrukkelijk niet-trinitaristische groepering, maar vallen meer in de categorie van de restauratiebeweging. In de twintigste eeuw zijn andere, meer recente niet-crinitaire bewegingen ontstaan. De Eenwordingskerk bijvoorbeeld heeft een niet-traditionele opvatting van de Drie-eenheid, waarbij God zowel mannelijk als vrouwelijk is, Jezus Gods mannelijkheid vertegenwoordigt en de Heilige Geest Gods vrouwelijkheid.

Mainline en evangelische christenen wijzen niet-trinitaristische christenen vaak af op grond van het feit dat de traditionele leer van de Drie-eenheid essentieel is voor het christelijk geloof.

Restorationisten

Strikt genomen is de Restoration Movement een christelijke hervormingsbeweging die ontstond in de Verenigde Staten tijdens de Tweede Great Awakening aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Zij verwierp het idee van hervorming van enige voorgaande traditie en legde de nadruk op het idee van een directe vernieuwing van de christelijke kerk door God.

De leerstellige verschillen tussen deze groepen kunnen soms zeer groot zijn; zij omvatten, onder andere, de Kerken van Christus, Discipelen van Christus, Christadelphians, Latter Day Saints, Zevende-dags Adventisten, en Jehovah’s Getuigen.

Pentecostalisme

Vroege groep van Pentecostalisten ontmoeten elkaar in Los Angeles in 1908

Pentecostalisme begon in de Verenigde Staten in het begin van de twintigste eeuw, vooral binnen de Holiness-beweging, en streefde naar een terugkeer naar de werking van de nieuwtestamentische gaven van de Heilige Geest en legde de nadruk op het spreken in tongen als bewijs van de “doop met de Heilige Geest”. Goddelijke genezing en wonderen werden ook benadrukt.

Pentecostalisme bracht uiteindelijk honderden nieuwe denominaties voort, waaronder grote groepen zoals de Assemblies of God en de Church of God in Christ, zowel in de Verenigde Staten als elders. Een latere “charismatische” beweging legde ook de nadruk op de gaven van de Geest, maar opereerde vaak binnen bestaande kerkgenootschappen, waaronder zelfs de Katholieke Kerk.

Liberale en neo-orthodoxe theologie

De protestantse mainline theologie onderging dramatische veranderingen aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, toen de liberale theologie opkwam in het kielzog van de vooruitgang in de bijbelkritiek, de beweging voor de geschiedenis van religies, en de bijbelse archeologie. Duitse theologen als Friedrich Schleiermacher, Albrecht Ritschl en Adolf von Harnack leidden een trend waarin Jezus meer werd gezien als een leraar en voorbeeld van morele deugdzaamheid dan als een verlosser. De Amerikaan Horace Bushnell vertegenwoordigde ook deze trend, en later ontwikkelde Walter Rauschenbusch het in de Sociale Evangelie beweging.

Beginnend in 1918 reageerden de Duitsers Karl Barth en Emil Brunner tegen de liberale trend door wat bekend werd als Neoorthodoxie, terwijl de Amerikaan Reinhold Niebuhr de mislukkingen van de liberale theologie blootlegde als toegepast op de maatschappij en de politiek. Rudolf Bultmann reageerde op zijn beurt op de neo-orthodoxie in een poging om de kern van de waarheid van het oorspronkelijke christelijke geloof los van latere dogma’s bloot te leggen door middel van “demythologisering.”

Tegen de jaren 1960 werd de protestantse theologie geconfronteerd met een crisis waarin verschillende bewegingen opkwamen, waaronder de theologie van de hoop, radicale theologie, procestheologie, feministische theologie, en protestantse bevrijdingstheologie.

Ecumene

Oecumenische dienst in Osnabrueck, Duitsland

De verschillende pogingen om de steeds diverser wordende tradities binnen het protestantisme te verenigen, hebben maar beperkt succes gehad. De oecumenische beweging heeft vooral invloed gehad op de mainline kerken, te beginnen in 1910, met de Edinburgh Missionary Conference. Haar oorsprong lag in de erkenning van de behoefte aan samenwerking op het zendingsveld in Afrika, Azië en Oceanië. Sinds 1948 is de Wereldraad van Kerken invloedrijk. Er zijn ook oecumenische organen op regionaal, nationaal en plaatselijk niveau over de hele wereld. Orthodoxe kerken zijn sterk betrokken geweest bij de oecumenische beweging. De oecumenische beweging heeft ook vooruitgang geboekt bij het samenbrengen van katholieke, orthodoxe en protestkerken.

Een uiting van de oecumenische beweging is de beweging geweest om verenigde kerken te vormen, zoals de in de VS gevestigde United Church of Christ, waarin de Evangelical and Reformed Church en de Congregational Christian Churches werden samengebracht. Soortgelijke unies vonden plaats door de vorming van de United Church of Canada, de Uniting Church in Australië, de Church of South India, en de Church of North India.

Zie ook

Grote takken van het Protestantisme, met uitzondering van enkele restaurationistische en meer recente varianten

• Anabaptisten
• Anglicanisme
• Baptistenkerk
• Calvinisme
• Congregationalisme
• Christian Science
• Church of Jesus Christ of Latter-dagheiligen
• Jehova’s Wintesses
• Lutherdom
• Methodisme
• Pentecostalisme
• Presbyterianisme
• Quakerisme
• Gereformeerde kerken
• Zevende-dags Adventisten
• Unitarisme
• Unificatiekerk

• Marty, Martin E. Protestantisme. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1972. ISBN 9780030913532.
• McGrath, Alister E., and Darren C. Marks. De Blackwell Companion to Protestantism. Blackwell companions to religion. Malden, MA: Blackwell Pub, 2004. ISBN 9780631232780.
• Scott, William A. Historical Protestantism; An Historical Introduction to Protestant Theology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1970. ISBN 9780133892055.

Alle links opgehaald 16 juni 2019.

• Introduction to Protestantism
• Catholic Encyclopedia: “Protestantisme”