“Ik ben het surrealisme” zei Salvador Dali toen hij in New York aankwam om zijn kunst te tonen. Excentriek, over-the-top en totaal narcistisch, is hij een van de beroemdste Spaanse schilders van de 20ste eeuw. In dit artikel brengt KAZoART u dichter bij deze legende en zijn surrealistische invloed op het werk van hedendaagse kunstenaars.
Naar het surrealisme en verder: Salvador Dali
Surreal heeft gelijk. Dali was allesbehalve gewoon als het op zijn artistieke benadering aankwam. Zozeer zelfs dat hij moeite deed om zich te distantiëren van andere surrealistische kunstenaars van zijn tijd. Dit leidde uiteindelijk tot zijn uitsluiting van de groep als geheel. Dali was echter niet bang om buitengesloten te worden en het heeft hem er zeker niet van weerhouden het icoon te worden dat we vandaag de dag kennen. Zijn kunst werd ontwikkeld door het gebruik van een “paranoia-kritische methode”, iets wat kunstenaars nog steeds gebruiken om originele inspiratie te putten uit de verborgen delen van hun geest.
Om over het surrealisme te spreken en alleen Salvador Dali te noemen, vergeet men zijn tijdgenoten, die zowel kunstenaars als schrijvers waren, zoals André Masson, Louis Aragon, Max Ernst, Man Ray en in het bijzonder André Breton, die in 1924 een manifest van het surrealisme publiceerde. Breton was de eerste die de surrealistische beweging definieerde als “Psychisch automatisme in zijn zuivere staat, waarmee men voorstelt…de werkelijke werking van het denken uit te drukken…in afwezigheid van enige controle uitgeoefend door de rede, vrij van esthetische of morele bekommernis. “*
De kunstenaar moet aandachtig zijn voor de beelden die in zijn geest opkomen. Om tot een juiste voorstelling te komen, moet men de voorwerpen opnieuw beoordelen, zodat ze kunnen worden beoordeeld naar wat ze werkelijk zijn en niet naar hun vroegere materiële context. Dit is geen eenvoudige prestatie en bleek een grote uitdaging te zijn voor kunstenaars.
Breton prees Dali’s werk in dit opzicht door te schrijven: “Dali’s grote originaliteit is te vinden in het feit dat hij zowel als acteur als toeschouwer aan deze actie kan deelnemen. Hij is erin geslaagd half rechter en half toeschouwer te zijn in een door plezier en werkelijkheid teweeggebrachte beproeving. “**
Een nieuwe visie
Deze methode, die een zekere controle vereist over de visioenen en wanen van de kunstenaar, is in tegenspraak met het idee van het zuivere automatisme, en ontrafelt de interpretatie van Breton. Hierdoor wordt Salvador Dali uitgesloten van de surrealistische beweging, en doet hij bovendien fascistische uitspraken die worden veroordeeld door tijdgenoten die het niet eens zijn met zijn extreme politieke stellingname.
De paranoia-kritische methode van Salvador Dali is een techniek die is ontwikkeld door de Franse psychoanalyticus Lacan, en die een andere benadering hanteert dan die van Breton. Het vereist een overwinnen van de dagelijkse waarneming en een voortdurende metamorfose van de gedachten. Alledaagse obsessies en fantasieën moeten begrijpelijk worden gemaakt voor de toeschouwer wanneer ze op het doek worden geschilderd. Zo verbeeldden Dali’s afgewerkte producten gedachten die hij eerder zelf had geanalyseerd, bekritiseerd en opnieuw bewerkt.
Moderne surrealisten op KAZoART
De vreemdheid van het werk van Clara Crespin doet ons denken aan de kunst van Dali. Haar ongebruikelijke associaties en hybridisering van objecten en wezens probeert iets te onthullen achter de eenvoud van de werkelijkheid. Haar kunst is bedoeld om gezien en begrepen te worden zonder conformistisch te zijn. Door haar werk is zij in staat sensaties, gevoelens en momenten over te brengen die het equivalent zijn van universele gevoelens die Dali portretteerde.
De metamorfose
De voortdurende transformatie van vormen, de vervorming van voorwerpen en het samenvoegen van twee afzonderlijke entiteiten tot één zijn allemaal kenmerkend voor de stijl van Dali. Deze verontrustende en fascinerende visuals zijn al sinds het einde van de jaren twintig in zijn werken aanwezig. Ze onthullen vaak onverwachte dubbele betekenissen. The Persistence of Memory en The Great Masturbator zijn daar perfecte voorbeelden van. Deze metamorfoses zijn vehikels waarmee Dali zijn obsessies kan ensceneren (vragen over sterfelijkheid, seksualiteit, erotiek, enz.) Een kunstenaar moet immers niet alleen creëren maar ook onthullen.
Gilles Konop transformeert, divergeert en hybridiseert alledaagse wezens om ons een nieuwe en unieke visie op de wereld te geven. In dit opzicht staat zijn werk dicht bij dat van Dali.
De droom
Lucide dromen, dromen in hypnose, of herinneringen aan dromen – alle surrealistische kunstenaars beschouwden deze toestanden als onuitputtelijke reservoirs van artistieke inspiratie. Hier kunnen geen gedachten van rede of interpretatie de overhand krijgen. Het debat over de moeilijkheid om een droom zonder menselijke interpretatie op het doek over te brengen, is onder surrealistische geleerden en kunstenaars nog steeds aan de gang. Breton gaf de voorkeur aan autonoom tekenen onder hypnose, waardoor het eindproduct aan het toeval werd overgelaten. Dali daarentegen paste zijn methode van paranoia-kritiek toe en zag dromen als een middel om de geest te peilen en zo te analyseren. Zijn schilderijen worden dan innerlijke reizen en wegen die naar een dieper rijk van gedachten leiden. Om toegang te krijgen tot de innerlijke diepten van onze geest, moet men de verkenning zien als een fysiek proces, net zoals de surrealistische kunstenaars deden.
Moderne surrealisten op KAZoART
Emilie Lagarde boort, net als Dali, haar dromen en herinneringen aan om ze op doek weer te geven. Door het gebruik van duistere, visuele enigma’s creëert ze spookachtige werelden waarin vragen en twijfels verspreid liggen over haar met schaduw bedekte schilderijen.
* André Breton, Complete Works, kritische editie samengesteld door Marguerite Bonnet, met medewerking van Philippe Bernier, Etienne-Alain Hubert en José Pierre, Parijs, Gallimard, ” Bibliothèque de la Pléiade “, t.1, 1988, p.328
** André Breton, Volledige werken, kritische editie samengesteld door Marguerite Bonnet, met medewerking van Philippe Bernier, Etienne-Alain Hubert en José Pierre, Parijs, Gallimard, ” Bibliothèque de la Pléiade ” , t.4, p.509.