Hebben de Verenigde Staten zojuist een couppoging gepleegd?
Aanhangers van president Donald Trump bestormden op 6 januari, na diens aanmoediging, het gebouw van het Amerikaanse Capitool en verstoorden de certificering van de verkiezingsoverwinning van Joe Biden. Met spandoeken zwaaiend met Trump braken honderden mensen door barricades en sloegen ruiten in om het gebouw binnen te komen waar het Congres vergadert. Een oproerkraaier en een politieagent kwamen daarbij om het leven en verschillende andere politieagenten werden in het ziekenhuis opgenomen. Het Congres ging op slot.
Hoewel gewelddadig en schokkend, wat op 6 januari gebeurde was geen staatsgreep.
Deze Trumpistische opstand was verkiezingsgeweld, vergelijkbaar met het verkiezingsgeweld dat veel fragiele democratieën teistert.
Wat is een staatsgreep?
Hoewel staatsgrepen geen eenduidige definitie hebben, zijn onderzoekers die ze bestuderen – zoals wij – het eens over de belangrijkste kenmerken van wat academici een “staatsgreepgebeurtenis” noemen.
Coup-deskundigen Jonathan Powell en Clayton Thyne definiëren een staatsgreep als “een openlijke poging van het leger of andere elites binnen het staatsapparaat om het zittende staatshoofd met ongrondwettelijke middelen ten val te brengen.”
In essentie worden drie parameters gebruikt om te beoordelen of een opstand een staatsgreep is:
1) Zijn de daders agenten van de staat, zoals militaire functionarissen of malafide regeringsfunctionarissen?
2) Is het doelwit van de opstand de hoogste regeringsfunctionaris?
3) Gebruiken de plotters illegale en ongrondwettelijke methoden om de uitvoerende macht te grijpen?
Coups en couppogingen
Een geslaagde staatsgreep vond plaats in Egypte op 3 juli 2013, toen legerleider Abdel Fattah al-Sisi de impopulaire president van het land, Mohamed Morsi, met geweld uit zijn ambt ontzette. Morsi, de eerste democratisch verkozen leider van Egypte, had onlangs toezicht gehouden op het opstellen van een nieuwe grondwet. Al-Sisi schortte ook die op. Dit kan worden beschouwd als een staatsgreep, omdat al-Sisi illegaal de macht greep en zijn eigen rechtsstaat invoerde in de as van de gekozen regering.
Coups slagen er niet altijd in om de regering omver te werpen.
In 2016 probeerden leden van het Turkse leger om de sterke president van Turkije, Reçep Erdogan, uit de macht te zetten. Soldaten namen belangrijke gebieden in Ankara, de hoofdstad, en Istanbul in beslag, waaronder de Bosporusbrug en twee luchthavens. Maar het ontbrak de staatsgreep aan coördinatie en wijdverspreide steun, en hij mislukte snel nadat president Erdogan zijn aanhangers had opgeroepen de confrontatie met de plotters aan te gaan. Erdogan is nog steeds aan de macht.
Wat gebeurde er bij het Amerikaanse Capitool?
De opstand bij het Capitool voldoet niet aan alle drie de criteria van een staatsgreep.
Trumps rellende aanhangers richtten zich tegen een tak van de uitvoerende macht – het Congres – en ze deden dat illegaal, door middel van huisvredebreuk en vernieling van eigendommen. Categorieën 2 en 3, check.
Wat betreft categorie 1, de relschoppers bleken burgers te zijn die uit eigen vrije wil opereerden, geen staatsactoren. President Trump heeft zijn volgelingen opgeroepen om naar het Capitoolgebouw te marcheren minder dan een uur voordat de menigte het terrein binnenviel, volhoudend dat de verkiezingen waren gestolen en zeggend: “We pikken het niet meer.” Dit komt na maanden van het verspreiden van ongegronde verkiezingsleugens en samenzweringen die een perceptie van overheidsmisdrijf creëerden in de geest van veel Trump-aanhangers.
Of de motivatie van de president bij het aanwakkeren van de woede van zijn aanhangers was om het Congres aan te vallen, is niet duidelijk, en hij vertelde hen lauwtjes om naar huis te gaan toen het geweld escaleerde. Voorlopig lijkt het erop dat de rel in Washington, D.C., tot stand is gekomen zonder de goedkeuring, hulp of actieve leiding van overheidsactoren zoals het leger, de politie of sympathiserende GOP-functionarissen.
Amerikaanse politieke elites zijn echter niet vrij van blaam.
Door het verspreiden van samenzweringstheorieën over verkiezingsfraude hebben tal van Republikeinse senatoren, waaronder Josh Hawley en Ted Cruz, de voorwaarden geschapen voor politiek geweld in de Verenigde Staten, en met name voor verkiezingsgerelateerd geweld.
Academici hebben gedocumenteerd dat controversiële politieke retoriek het risico op verkiezingsgerelateerd geweld aanwakkert. Verkiezingen staan op het spel; zij vertegenwoordigen een overdracht van politieke macht. Wanneer regeringsfunctionarissen democratische instellingen vernederen en in diskrediet brengen terwijl een sudderend politiek conflict aan de gang is, kunnen betwiste verkiezingen politiek geweld en maffiabestrijding uitlokken.
Dus wat gebeurde er?
De schokkende gebeurtenissen van 6 januari waren politiek geweld van het soort dat maar al te vaak verkiezingen in jonge of onstabiele democratieën ontsiert.
De verkiezingen in Bangladesh hebben te lijden onder permanent maffiageweld en politieke opstanden als gevolg van jaren van geweld door de regering en woede van de oppositie. De verkiezingen van 2015 en 2018 leken meer op oorlogsgebieden dan op democratische transities.
In Kameroen pleegden gewapende dissidenten geweld bij de verkiezingen van 2020, waarbij ze het gemunt hadden op regeringsgebouwen, oppositieleden en onschuldige omstanders. Hun doel was om de stemming te delegitimeren als reactie op sektarisch geweld en de te ver doorgeschoten regering.
Het verkiezingsgeweld van de Verenigde Staten verschilt in oorzaak en context van dat in Bangladesh en Kameroen, maar de actie was vergelijkbaar. De VS hadden geen staatsgreep, maar deze door Trump aangemoedigde opstand zal het land waarschijnlijk op een politiek en sociaal turbulente weg sturen.
Dit verhaal is bijgewerkt om het dodental van de 6 januari Capitol opstand weer te geven.