Ik probeerde niet in paniek te raken. Ik zweefde moeiteloos in een pikzwarte tank gevuld met zout water op huidtemperatuur, met oordopjes in en niets anders. Binnen enkele minuten voelde ik de spons in mijn oren niet meer en rook ik de muffe geur van water niet meer. Er was geen licht, geen geur, geen aanraking en – op het snakken van mijn adem en het bonzen van mijn hart na – geen geluid.
Ik probeerde de avant-garde drug van Noord-Amerika uit: sensorische deprivatie. Overal op het continent worden floatcabines steeds populairder. Ze bieden psychonauten de kans om deze unieke geestestoestand te verkennen. Degenen die het bedrijf runnen, geven al snel een opsomming van de gezondheidsvoordelen van regelmatig floaten, die variëren van geloofwaardige voordelen – ontspanning, verhoogde zintuigen, pijnbestrijding – tot schijnbaar onzinnige voordelen (“deautomatisatie”, wat dat ook moge betekenen). Worden deze verkondigde voordelen gestaafd door de wetenschap of zijn ze gewoon new-age onzin?
Een smerige (en gesensationeerde) geschiedenis
Waarom zou iemand zichzelf vrijwillig onderwerpen aan sensorische deprivatie? Je hebt waarschijnlijk de horrorverhalen gehoord: de Chinezen die beperkte stimulatie gebruikten om krijgsgevangenen te “hersenspoelen” tijdens de Koreaanse oorlog; gevangenissen die eenzame opsluiting gebruikten als psychologische marteling. De eerste onderzoeken naar de psychofysische effecten van sensorische deprivatie, uitgevoerd in de jaren 1950 aan de McGill Universiteit, beschadigden de reputatie nog meer, met rapporten over tragere cognitieve verwerking, hallucinaties, stemmingswisselingen en angstaanvallen onder de deelnemers. Sommige onderzoekers beschouwden sensorische deprivatie zelfs als een experimenteel model van psychose.
Hoewel, ondanks populaire overtuiging, sensorische deprivatie niet inherent onaangenaam is. Volgens Dr. Peter Suedfeld, een baanbrekend psycholoog op dit gebied, zijn deze verhalen onzin. “(De gevangenen) werden gebombardeerd met overstimulatie – luide groepstoespraken, afranselingen en andere fysieke martelingen,” legde hij uit. Evenzo gebruikten de oorspronkelijke studies aan de McGill University constant lawaai en wit licht – dat wil zeggen, zintuiglijke overbelasting – in plaats van ontbering.
In feite gaf een analyse in 1997 van meer dan 1000 beschrijvingen van zintuiglijke ontbering aan dat meer dan 90% van de proefpersonen het diep ontspannend vonden. Om te ontsnappen aan de provocerende naam van “sensorische deprivatie” en de negatieve connotaties, in de late jaren 1970 Suedfeld’s beschermeling, Dr Roderick Borrie, hernoemde de ervaring met een vriendelijker naam: REST, of Restricted Environmental Stimulation Therapy.
Tegenwoordig zijn de twee meest gebruikte REST methoden kamer REST, waarbij de deelnemer op een bed ligt in een donkere, geluiddichte kamer, en flotatie REST, waarbij men drijft in drijvende vloeistof in een licht- en geluiddichte tank. De laatste, voor het eerst ontwikkeld door John Lilly in de jaren 1970 en nu op grote schaal gecommercialiseerd, is wat ik besloot om zelf te ervaren.
The Brain Without Input
Een flotatietank in Vancouver’s Float House.
De Oasis flotatietank was veel molliger dan ik had verwacht. Ontworpen voor de gemiddelde man met uitgestrekte armen, de 90 ” bij 48” industrieel ogende kolos niettemin werkte met slechts een lichte brom.
Mike Zaremba, de mede-oprichter van Vancouver’s Float House, legde uit dat de tank werd gevuld met Epsom zout verzadigd water verwarmd tot huidtemperatuur. Probeer jezelf in het water te stabiliseren totdat het tot rust komt, vertelde Mike me, daarna zul je het water niet meer kunnen voelen. Er was weinig pre-drijven briefing, behalve een geruststellende opmerking dat ik kon de ervaring op elk gewenst moment te beëindigen – een disclaimer die Suedfeld aangemoedigd op basis van experimentele gegevens waaruit blijkt dat het vermindert angst.
Ik klom in, sloot de zware deur en werd overspoeld door totale duisternis. Vrijwel onmiddellijk nadat ik me in de warme, baarmoederachtige tank had geïnstalleerd, viel een van mijn zintuigen uit elkaar: mijn lichaamsoriëntatie. Het vestibulaire systeem in het binnenoor draagt bij tot het gevoel van ruimtelijke oriëntatie, en samen met proprioceptie – dat is het gevoel van de relatieve posities van naburige lichaamsdelen – maakt het een algemene perceptie mogelijk van de positie, versnelling en beweging van het lichaam in de ruimte. Zonder externe aanwijzingen had ik het gevoel dat mijn lichaam ronddraaide als armen op een wijzerplaat; de illusie was zo sterk dat ze een paar golven van misselijkheid teweegbracht.
Verstoken van externe stimuli, genereren de hersenen hun eigen. Delen van het gezichtsveld lichten op in onherkenbare vormen, die uiteindelijk veranderen in complexere verschijningsvormen zoals stippen, lijnen en gerasterde patronen. Met de komst van technieken om de hersenen in te beelden, zijn wetenschappers in staat geweest om de hersenbasis van zulke pietluttige visuele hallucinaties tijdens sensorische deprivatie vast te leggen. In 2000 bleek uit zo’n onderzoek dat de visuele cortex van vrijwilligers actiever werd na minder dan een uur van visuele deprivatie.
Hallucinaties kunnen ook voorkomen in andere zintuiglijke domeinen. Voor mij was het auditief: aanvankelijk hoorde ik een prachtige aria die in en uit dreef, als muziek uit een verre fonograaf; spoedig veranderde het in een volledige symfonie voordat het zich vestigde in een eenvoudige, tribale beat. Ongelooflijk, ik herkende geen van deze deuntjes; mijn hersenen genereerden ze spontaan.
Creatieve sappen
Een deel van Suedfelds werk suggereert dat flotatie creativiteit vergemakkelijkt. Uit een klein onderzoek onder vijf universiteitsprofessoren bleek dat zes floatsessies van 90 minuten hen in staat stelden meer “creatieve” ideeën te genereren, wat samenviel met een zelfgerapporteerde toename in vrije beelden en associaties op afstand. In een studie met 40 universiteitsstudenten bleek dat een uur floaten hun scores op een gestandaardiseerde test die gebruikt wordt om creativiteit te meten, verhoogde.
Hoewel het stimuleren van creativiteit een belangrijk verkoopargument is voor floatcabines, zijn er maar weinig bewijzen die dit ondersteunen. Een veel beter onderzocht effect van floaten is dat het de prestaties verbetert in een verscheidenheid van atletische en muzikale taken die een hoog niveau van concentratie en visueel-motorische coördinatie vereisen, waaronder basketbal, tennis, boogschieten en jazzimprovisatie. In een steekproef van 13 jazzstudenten verbeterden vier sessies hun technische prestaties een week na de laatste flotatie-ervaring, wat de mogelijkheid van blijvende voordelen suggereert.
Suedfeld speculeert dat flotatie creativiteit en prestaties kan verbeteren op een manier die vergelijkbaar is met die van slaap of meditatie. Onderzoek heeft aangetoond dat de hersenen in rusttoestand herhaaldelijk nieuw geleerde vaardigheden repeteren en recent verworven kennis consolideren voor langdurige opslag. Sommige studies hebben ook aangetoond dat de hersenen in rust bijzonder bedreven zijn in het synthetiseren van informatie uit een breed scala van hersengebieden om moeilijke problemen op te lossen – iets wat je misschien hebt ervaren dagdromend onder de douche.
Hoewel, zegt Suedfeld, in vergelijking met slaap of meditatie, zijn dergelijke “schemer” toestanden gemakkelijker te bereiken zonder voorafgaande training of bewuste inspanning via floaten. Vooruitgang in beeldvormingstechnieken van de hersenen kan ons ooit helpen begrijpen hoe deze schemertoestanden zich op neurologisch niveau verhouden.
Vervaren van gewichtloosheid
Cognitieve verstoringen maken slechts de helft uit van de floaterervaring; veel opvallender zijn de fysieke effecten. Binnen enkele minuten na het betreden van de tank, ik coaxed mijn spieren om te ontspannen en stond mezelf toe om te zinken in de warme cocon van water dat elke centimeter van mijn lichaam ondersteund. Het kostte me verrassend veel moeite om me te bewegen; mijn hoofd onder water houden was ronduit onmogelijk. Ik was tevreden met stil te liggen.
In het begin van de jaren tachtig begon een groep psychologen aan het Medical College of Ohio een reeks experimenten die keken naar de fysiologische reacties op RUST. Zowel binnen als tussen flotatiesessies daalden de bloeddruk en de niveaus van stress-gerelateerde hormonen – effecten die lang aanhielden na het beëindigen van de laatste flotatie-ervaring. In 2005 bevestigde een meta-analyse verder dat flotatie effectiever was in het verminderen van stress dan andere populaire methoden zoals ontspanningsoefeningen, biofeedback of ontspannen op de bank.
Deze resultaten zetten onderzoekers ertoe aan te onderzoeken of flotatie patiënten met stressgerelateerde aandoeningen zou kunnen helpen. De behandeling werd gebruikt als een primaire interventie voor aandoeningen zo divers als hypertensie, hoofdpijn, slapeloosheid en reumatoïde artritis; al deze studies toonden positieve effecten in kleine steekproefgroottes. Degenen die leden aan hardnekkige chronische pijn hadden vooral baat bij wekelijkse REST-sessies: hun niveau van waargenomen pijn daalde, hun slaap verbeterde en ze meldden zich gelukkiger en minder angstig te voelen. Een lopend project onderzoekt het gebruik van flotatie voor fibromyalgie pijnbeheersing met positieve voorlopige resultaten.
A Flotation Resurgence
Er is geen twijfel dat wetenschappelijk onderzoek sommige voordelen van flotatie ondersteunt. Toch, het onderzoek is onvolmaakt geweest. Ten eerste, studies zijn over het algemeen klein. Bovendien is het niet duidelijk wat als adequate experimentele controle geldt voor floaten: Ontspannen in een donkere kamer? Het uitvoeren van dagelijkse activiteiten? De mystiek en het recreatieve drugsgebruik die flotatie omringen hebben ook het onderzoek naar de techniek door de bredere wetenschappelijke gemeenschap vertraagd.
Desalniettemin is Suedfeld hoopvol voor de toekomst van zijn levenswerk. “Er is een opleving van het onderzoek sinds de jaren 2000,” vertelde hij me, “(meestal) replicaties en uitbreidingen van het werk gedaan in de jaren 1980-1990.”
Float huizen zullen blijven adverteren met hun buitenmaatse lijsten van de voordelen van de behandeling. Maar de sleutel tot een bredere wetenschappelijke acceptatie zou voor wetenschappers kunnen zijn om die van hen te beteugelen, zegt Suedfeld. “Wees moedig in wat we proberen, voorzichtig in wat we beweren”, zei hij, een aforisme leenend van psycholoog Neal Miller. “Ik heb die altijd mooi gevonden, en ik denk dat we die moeten overnemen.”
Wat mij betreft, toen ik het floathuis verliet nadenkend over mijn sessie, was ik me plotseling pijnlijk bewust van het onophoudelijke getoeter van auto’s en drukke voetstappen van de drukke straten – geluiden die ik bijna was vergeten in mijn uur van ontkoppeling. Was de ervaring transformerend? Nee. Maar ik voelde me voor het eerst in weken kalm en ontspannen. Voor mij, dat is goed genoeg therapie.