Nicholas II był ostatnim carem, który panował nad Rosją. Jego narodziny miały miejsce w Pałacu Aleksandra, gdzie matka urodziła go w pluszowej Błękitnej Sypialni szóstego maja 1868 roku. Hioba Cierpiącego, co zdawało się zapowiadać niekończące się próby, które będą nękać tragiczne życie Mikołaja. Mały „Nicky”, jak go nazywano, był dzieckiem olśniewającej, filigranowej brunetki, Marii Fiodorowny Romanowej – dawniej Dagmary, księżniczki Danii – i olbrzymiego, onieśmielającego ojca, Aleksandra Aleksandrowicza Romanowa.
Aleksander III był imponującym mężczyzną, który górował nad innymi swoim wzrostem i potężną osobowością. Przez cały XIX wiek mężczyźni Romanowów mieli reputację wielkich i imponujących. Niestety, Mikołaj poszedł w ślady swojej matki. Miał około 5’6″ wzrostu, a jego wujowie Romanowowie górowali nad nim. Próbował zrekompensować swój wzrost, ćwicząc z ciężarami i sprzętem sportowym. Bez względu na to, co robił, aby zwiększyć swoje rozmiary, nadal pozostawał drobnej budowy ciała. Miał krótkie nogi, ale było to mniej widoczne, gdy był na koniu. Mikołaj wyglądał najbardziej dostojnie, gdy był dosiadany. Większość osób, które poznały cara, zwracało uwagę na jego olśniewające duńskie niebieskie oczy, które według niektórych były studnią jego duszy. Zawsze nosił brązowe włosy z przedziałkiem po lewej stronie, a w młodości zapuścił gęstą brodę ze złotymi pasemkami. Została ona z nim na całe życie i stała się jego znakiem rozpoznawczym, podobnie jak nerwowy nawyk przeczesywania wąsów grzbietem dłoni. Po ojcu odziedziczył puginałowy nos, którego nie lubił, gdyż przypominał mu Pawła I, którego uważał za najbrzydszego ze swoich przodków.
Mikołaj miał doskonałe wykształcenie i był być może najlepiej wykształconym europejskim monarchą swoich czasów. Jego rodzice byli wystarczająco bystrzy, by dostrzec, że wyzwania stojące przed carem XX wieku będą zupełnie inne niż te z przeszłości i starali się przygotować go do przyszłych obowiązków. Nad rodziną cesarską stale wisiało bardzo realne zagrożenie terroryzmem. Raz bomba rozsadziła wagon kolejowy i tylko potężne ramiona Aleksandra powstrzymały dach przed zmiażdżeniem całej rodziny. Chronił ich potężny kordon tajnej policji i straży wojskowej, ale to oznaczało, że Nicholas dorastał w izolacji od swojej rodziny. To go powstrzymywało i późno dojrzewał. Nigdy nie zyskał poczucia pewności siebie i samodzielności. Brak przyjaciół spoza klanu europejskiej rodziny królewskiej pozbawił Mikołaja korzyści płynących ze zrozumienia sposobu życia jego przyszłych poddanych. Pod tym względem nie różnił się od większości swoich królewskich rówieśników. Ale Mikołaj był również celowo odcięty od liberalnych myśli i idei przez swoich rodziców. Ponieważ nie miał prawie żadnego kontaktu z rozwijającą się w Rosji społecznością intelektualną i artystyczną, rozwinął wąskie idee honoru, służby i tradycji, które zaszkodziłyby jego zdolności do rządzenia Rosją w przyszłości.
Będąc następcą tronu, jako Caryca, Mikołaj osiągnął stopień pułkownika w Gwardii Życia. Kochał wojsko i zawsze uważał się za człowieka armii. Jego charakter i nawyki towarzyskie były pod silnym wpływem lat spędzonych jako młody oficer, a wiele najdłuższych przyjaźni zawarł wśród swoich braci oficerów. To były jego najszczęśliwsze lata, kiedy był prawie wolny od trosk i zmartwień o przyszłość. Jego ojciec był jeszcze stosunkowo młody i Mikołaj mógł oczekiwać, że jeszcze przez kilka lat będzie pełnił rolę przystojnego, arystokratycznego oficera, zanim zostanie powołany do służby ojczyźnie w poważniejszej roli. Caryca z zapałem przyjął względną swobodę życia w armii. Mógł pić i prowadzić się jak najbardziej hedonistyczny z jego kolegów oficerów. Życie wypełniały pułkowe kolacje, koncerty, tańce i piękne kobiety. W tym czasie poznał młodą tancerkę z Baletu Cesarskiego, Mathilde Kschessinkę, która stała się jego pierwszą, prawdziwą przyjaciółką. Nie był to jednak poważny związek. Oboje wiedzieli, że to do niczego nie prowadzi, a poza tym Mikołaj oddał już swoje serce młodej, smutnookiej i wycofanej niemieckiej księżniczce o imieniu Alix z Hesji. Wielu uważało, że to nie było dobre połączenie. Uważano, że Alix nie ma odpowiednich cech osobowości i agresywności, których poszukiwano u przyszłej rosyjskiej cesarzowej. Mikołaj nie dał się przekonać do rozważenia innej panny młodej niż Alix i para formalnie zaręczyła się w 1893 roku. Jesienią 1894 roku u ojca Mikołaja rozwinęło się poważne zapalenie nerek, którego stan stopniowo się pogarszał. Lekarze Aleksandra zalecili wyjazd do łagodnego klimatu Krymu. Słynny uzdrowiciel Jan z Kronsztadu został wezwany do łoża cara zmarł w ramionach żony w Liwidii w wieku 47 lat na zapalenie nerek.
Mikołaj czuł, że nie jest gotowy do rządzenia. Wiedział, że ważkie zadanie rządzenia Rosją jest większe niż jego doświadczenie i umiejętności. Wierzył jednak, nawet pomimo wszystkich swoich niedoskonałości i zwątpienia w siebie, że Bóg wybrał jego przeznaczenie. Nowy cesarz bardzo poważnie traktował swoją przysięgę koronacyjną, a namaszczenie na cara uważał za duchowe doświadczenie. Po włożeniu korony na głowę Mikołaj szukał wsparcia i przewodnictwa najpierw w sobie, a następnie w Bogu, który powierzył mu to brzemię. Szybko zdał sobie sprawę, że jest otoczony oszustwem i interesem własnym biurokratów i pochlebców, i doszedł do wniosku, że na ziemi może ufać niewielu ludziom. Nękany i wprowadzany w błąd przez swoich krewnych, coraz częściej zwracał się o wsparcie do swojej żony. Mikołaj stał się cyniczny i nieufny wobec ludzkiej natury. Samotność i izolacja będzie jego los w życiu.
Ponad wszystko inne, Nicholas kochał Rosję, a następnie jego rodziny. Uważał, że los tych dwojga jest nierozłączny. Nikt nie znał wad dynastii Romanowów lepiej niż on, a jednak czuł, że monarchia jest jedyną siłą zapobiegającą rozpadowi Rosji w szwach. Mikołaj był na tyle inteligentny, że zdawał sobie sprawę, iż prawdopodobieństwo zamachu na jego życie było dość wysokie. Decyzja Aleksandry o poślubieniu go i dzieleniu jego niepewnej przyszłości była zobowiązaniem, które zawsze doceniał.
Mikołaj był osobą głęboko religijną i ogólnie samotną, która kochała wierne towarzystwo swoich psów do towarzystwa ministrów stanu. Polowanie w swoich posiadłościach było ulubioną rozrywką, gdzie mógł uniknąć burzliwej polityki Petersburga i dokuczliwych spraw swoich ministrów. Zamiast mieszkać w Pałacu Zimowym w centrum miasta, Mikołaj wybrał życie na wsi w pobliżu. Pałac Aleksandryjski stał się jego głównym domem, a Peterhof jego nadmorskim schronieniem. W swoim pałacu car pracował samotnie przy biurku. Odmawiając posiadania sekretarza, prowadził interesy samodzielnie, korzystając z pomocy swojego adiutanta, urzędników dworskich i swoich lokajów. Mikołaj był pracowity i sumienny w sprawach państwowych, choć jego osiągnięcia były poważnie ograniczone przez jego tendencję do skupiania się na szczegółach, a nie na szerszej perspektywie. Nie był pewny swoich poglądów na sprawy i uważał, że proszenie o radę jest oznaką słabości lub niezdecydowania. Dlatego starał się podążać za własnymi „instynktami”, które były ograniczone przez jego doświadczenie i wąskie wychowanie.
Nicholas kochał muzykę, zwłaszcza Wagnera. Tristan i Izolda był ulubionym utworem jego i Aleksandry. Kiedy tylko znajdował czas, pisał do przyjaciół lub czytał, co było jego ulubioną rozrywką po spędzaniu czasu z rodziną. Mikołaj był bardzo skryty i nie lubił być dotykany przez obcych, choć nie był zamknięty w sobie. Ludzie uważali go za niezwykle sympatycznego i życzliwego z natury.
Chociaż chwalony za swoje godne podziwu cechy osobiste, jako absolutny autokrata Mikołaj został uznany za nieudacznika. Nie udało mu się pogodzić własnych surowych poglądów na temat tego, co było dobre, a co złe dla Rosji, z obowiązkiem nowoczesnego monarchy do kompromisu między własnymi poglądami a dobrem narodu.
Nie był człowiekiem nieinteligentnym, ale niezdecydowanym w wyciąganiu własnych wniosków, Mikołaj wahał się w ważnych kwestiach. Brakowało mu politycznego wyczucia i instynktu, dlatego rzadko był pewien, jak postępować w sprawach państwowych. To sprawiało, że jego ministrowie postrzegali go jako słabego i pełnego sprzeczności. Trudno im było odczytać jego prawdziwe myśli i z trudem podążali za jego przywództwem. Choć inni twierdzą, że decyzje polityczne Mikołaja nie były zdominowane przez jego żonę Aleksandrę. Sam decydował o sobie, a fakt, że zgadzali się w tak wielu kwestiach, wskazuje jedynie na bliskość ich instynktów politycznych dotyczących Rosji.
W końcu, w tygodniach poprzedzających rewolucję, Mikołaj był całkowicie załamany obowiązkami i problemami rodzinnymi. Jego zdrowie było złe, ale robił wszystko, aby ukryć swoje wyczerpanie i ból fizyczny (kolejne oznaki własnej słabości do Mikołaja) przed innymi. Nagłość jego abdykacji była kolejnym znakiem niepewnego i niespokojnego człowieka.
.