POKÓJ UBIERANIA, dwa stanowiska do makijażu i dwa lustra. Wybór peruk i sukienek. Para aktorów – mężczyzna i kobieta – wchodzi i siada na stołkach, twarzą do widowni. Mówią swoim normalnym głosem, bez akcentów i kostiumów. Na to wszystko przyjdzie czas później.
Twoja przeglądarka nie obsługuje elementu <audio>.
Poznaj więcej audio i podcastów na iOS lub Android.
Na razie trzymają się faktów. „Pod koniec maja 1999 roku Raisa Maksimowna towarzyszyła swojemu mężowi w podróży do Australii” – zaczyna kobieta. „Gorbaczow przyznał, że lot powrotny był długi i trudny,” kontynuuje mężczyzna, „i nadal nie może pozbyć się myśli, że był to wstrząs dla procesu, który już się rozpoczął…”
Tym procesem była białaczka. W lipcu tego roku, jak wyjaśniają aktorzy, Raisa Gorbaczowa wyjechała na leczenie do Niemiec. Michaił był przy niej, trzymał ją, rozmawiał z nią i patrzył, jak umiera. Oddział musiał być sterylny, a pan Gorbaczow ubrany w pełną odzież ochronną. Aby móc go widzieć i słyszeć, Raisa odmówiła morfiny; pewnej nocy, aby odwrócić jej uwagę od nieznośnego bólu, tulił ją w ramionach, gdy opowiadali sobie historie ze swojego półwiecza razem.
Przez następne trzy godziny Jewgienij Mironow (na zdjęciu) i Czułpan Chamatowa, dwoje najbardziej lubianych rosyjskich aktorów, opowiadają i przeżywają te historie na scenie modnego Teatru Narodów w Moskwie. Krok po kroku zagłębiają się w swoje postacie. Robią makijaż, wypróbowują głosy i gesty: głębokie południowe samogłoski Michaiła, których nauczył się w kozackim kraju; delikatniejszą dykcję Raisy, w której pobrzmiewają nuty socjalistycznego optymizmu. Przeszkoleni w szkole rosyjskiego realizmu psychologicznego, wcielają się w Gorbaczowów z empatią i wirtuozerią.
Wcielenie jest zarówno osobistym hołdem – „Lubię Gorbaczowa”, wyznaje pan Mironow – jak i studium człowieka, który zmienił życie wszystkich na scenie i na widowni. „Chcieliśmy zrozumieć, skąd się wziął i jak odszedł, nie zabierając ze sobą niczego, jego wiara w socjalizm pozostała nienaruszona” – mówi Mironow. W sposób zamierzony lub nie, Gorbaczow zmienił również mapę świata – skurczenia i mutacje, które zostały uchwycone w projekcji na ścianie teatru.
Może być ostatnim sekretarzem generalnym partii komunistycznej, który pojawi się na scenie w Rosji. Ale z pewnością nie jest pierwszym. W okresie sowieckim produkcje związane z jubileuszami przywódców sowieckich, dawnych i obecnych, były częścią oficjalnej hagiografii. Gdyby Gorbaczow dokonał innych wyborów na Kremlu, być może dziś przewodniczyłby Biuru Politycznemu, a każdy teatr w kraju sławiłby jego 90. urodziny w marcu tego roku.
Koło zamachowe historii
Ale w momencie dojścia do władzy w 1985 roku (na krótko przed tym, jak pan Mironow zapisał się do Moskiewskiej Szkoły Teatru Artystycznego), pomysł, że jeden z najmodniejszych i najdroższych teatrów Rosji będzie honorował byłego przywódcę Związku Radzieckiego z wyboru, a nie z obowiązku, wydawał się niedorzeczny. Również w dzisiejszych czasach najbardziej powszechnym uczuciem wobec Gorbaczowa w Rosji nie jest wdzięczność, lecz pogarda. Odurzona imperialną nostalgią i nowo odkrytym bogactwem, elita rządząca – podobnie jak większość kraju – uważa go w najlepszym razie za nieudacznika, a w najgorszym za zdrajcę, który doprowadził do rozpadu supermocarstwa.
Znamienne jest więc, że „Gorbaczow” pochodzi z Łotwy, jednej z trzech republik bałtyckich wyzwolonych dzięki jego polityce. W rozmowie nagranej na potrzeby filmu dokumentalnego wyprodukowanego wraz ze spektaklem, Alvis Hermanis, łotewski reżyser przedstawienia, powiedział Gorbaczowowi: „Właśnie zdałem sobie sprawę, że po mojej matce i ojcu jest pan trzecią osobą, która zdefiniowała moje życie i życie milionów ludzi”. Chociaż pracował obszernie w Rosji, pan Hermanis otrzymał zakaz wjazdu do kraju w 2014 roku po krytyce Władimira Putina; potrzeba było osobistego apelu do prezydenta przez głównego bohatera reżysera, aby mógł wrócić i spotkać się z panem Gorbaczowem.
Jego tekst został opracowany na podstawie wspomnień Gorbaczowów i jest podzielony na krótkie narracje: „Gorbaczow i pierwsza miłość”, „Gorbaczow i trup Stalina”, „Gorbaczow i miód”. Nie jest to biografia ani dramat polityczny. Gorbaczow u steru państwa radzieckiego jest pominięty w jednej linijce: „Te sześć lat minęło jak jeden dzień”. Reżysera i aktorów zajmują inne pytania: jak ten człowiek wspiął się na szczyt systemu, który został zaprojektowany tak, aby stłumić ludzki instynkt? („Naszym największym błędem było przeoczenie Gorbaczowa” – wyznał później szef KGB). I co skłoniło go do podjęcia reform, które w 1991 roku doprowadziły do upadku Związku Radzieckiego i utraty władzy przez niego samego?
Napisano wiele tomów o ekonomicznej nieuchronności upadku Związku Radzieckiego, o politycznych błędnych decyzjach Gorbaczowa i wpływie Zachodu. Teatr też miał w tym procesie swoją rolę. Wkrótce po objęciu urzędu Gorbaczow udał się do Moskiewskiego Teatru Artystycznego, aby obejrzeć „Wujaszka Wanię” Czechowa. Po spektaklu zadzwonił do reżysera, aby powiedzieć, że rola Wani jest dla niego przejmująca. „W związku z tym, że w tym czasie nie było w nim już nikogo, kto by go nie znał, nie było w nim nic, co by go nie interesowało. „Jestem przekonany, że pierestrojka nie mogłaby się wydarzyć, gdyby nie Raisa i jego miłość do niej. On zdobywał ją przez całe życie” – mówi reżyser. Osip Mandelsztam, poeta, który zmarł w łagrze, uchwycił to intymne spojrzenie na historię: „Gdyby nie Helena,/ Czym byłaby dla was Troja, o wojownicy Achai?” pisał Mandelsztam. „Morze, i Homer, wszyscy są poruszeni miłością.”
Para poznała się na parkiecie Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, na który pan Gorbaczow został przyjęty bez egzaminu dzięki rekordowym zbiorom, jakie on i jego ojciec wyprodukowali w jego rodzinnym regionie Stavropol. Prowincjonalny operator kombajnu z południowym akcentem, był outsiderem w świecie powojennej miejskiej inteligencji, do której aspirował. Raisa – posłuszna studentka na wydziale filozofii – uosabiała jego marzenia o innym życiu, które miało więcej wspólnego z klasyczną literaturą rosyjską niż z marksizmem i leninizmem, które sama studiowała, a później wykładała.
Pobrali się we wrześniu 1953 roku, sześć miesięcy po śmierci Stalina. Panna młoda miała nową suknię, ale musiała pożyczyć swoje buty; wesele uczczono sałatką z buraków i ziemniaków w stołówce uniwersyteckiej. Później, czy to wędrując przez zakurzone stepy Stavropolu, czy też spacerując nocą po zaśnieżonych alejkach ich rządowej chaty – z dala od urządzeń podsłuchowych – dzieliła się jego uczuciami, myślami i wątpliwościami. „Nie możemy tak dalej żyć” – powiedział jej w kilka godzin po dojściu do władzy.
Wyższa miłość
Publiczne towarzystwo pary odróżniało go od poprzednich rosyjskich władców. Rosyjski monarcha był oddany swojemu narodowi i nie miał prawa do życia prywatnego. Żony innych radzieckich przywódców nie rzucały się w oczy. Profil Raisy, jej zamiłowanie do eleganckich sukien, inteligencja i wyrafinowanie stały się źródłem żartów i niechęci wśród ludzi radzieckich. Ale w sztuce, a może i w rzeczywistości, to właśnie jej oddanie zmusiło Gorbaczowa, jako radzieckiego przywódcę, do przedkładania ludzkiego życia nad ideologię czy geopolitykę. Kochał ją bardziej niż władzę.
Stało się to jasne podczas próby zamachu stanu w sierpniu 1991 roku, która przyniosła Raisie pierwszy udar. Kiedy para wróciła z Krymu, gdzie przebywała w areszcie domowym, Gorbaczow nie przyłączył się do obywateli świętujących jego uwolnienie i zwycięstwo nad KGB. Pozostał przy swojej ukochanej. Jak mówi na scenie Mironow-Gorbaczow: „Nie byłem żonaty z krajem – Rosją czy Związkiem Radzieckim. Byłem żonaty z moją żoną i tej nocy poszedłem z nią do szpitala”. Być może była to najbardziej kluczowa decyzja w moim życiu politycznym.”
Pan Gorbaczow może być znienawidzony przez wielu rodaków, ale niektóre z gwiazdorstwa pana Mironowa i pani Chamatowej odcisnęły swoje piętno i sprawiły, że „Gorbaczow” stał się hitem. Sam Gorbaczow, gdy zobaczył spektakl, ze swojej loży podniósł kciuki i otrzymał owację na stojąco od życzliwej publiczności. „Cieszę się, że miał okazję tego doświadczyć” – mówi pan Mironow.
Musiało to być niesamowite doświadczenie, ponieważ pod koniec sztuki pan Mironow przeobraża się we współczesnego 89-latka z tak niesamowitą precyzją, że różnica między nimi zanika. Siedzi samotnie przy toaletce, w głowie grają mu wspomnienia z życia z Raisą, nie potrafi wyrzucić jej rzeczy i wciąż czuje zapach jej sukien.
Temu starszemu wcieleniu poświęcony jest towarzyszący spektaklowi film dokumentalny Witalija Manskiego, rosyjskiego reżysera z Łotwy (niedawno aresztowanego w Moskwie za protesty przeciwko otruciu Aleksieja Nawalnego, polityka opozycji). Film nosi tytuł „Gorbaczow.Rai” – gra słów od zdrobniałej formy imienia Raisa, które oznacza również „niebo”. Zawiera sceny rozmów aktorów teatralnych z Gorbaczowem, ale zaczyna się od ujęcia kilku radzieckich telefonów, niemych reliktów jego dawnej, najwyższej władzy. Teraz mieszka sam i porusza się powoli. Pan Manski zasypuje go pytaniami i dogmatycznymi twierdzeniami na temat polityki, wolności i jego roli w historii.
Pan Gorbaczow wyłamuje się z ram reżysera, tak jak kiedyś wyrwał się z ideologicznych ograniczeń. Słuchając pytań, studiuje falujące żyły na swoich ramionach, zaskoczony metamorfozą własnego ciała. Fizyczna słabość (patrz zdjęcie powyżej) tylko podkreśla wrażenie ogromnego autorytetu, złożoności i dowcipu. Żaden aktor, nawet pan Mironow, nie może konkurować z jego charyzmą.
„Mówi pan, że wraz ze śmiercią Raisy zniknął sens samego życia” – mówi pan Manski. „Odszedł” – potwierdza Gorbaczow. „Ale czy sensem życia jest tylko kochać jedną kobietę i mieć z nią dzieci? pyta z niedowierzaniem pan Mański. „Czy nie ma to jakiegoś wyższego znaczenia?” odpowiada pan Gorbaczow: „Ale cóż może być wyższego niż kochać kobietę i być przez nią kochanym?”
Na końcu filmu pan Gorbaczow, swoim barytonowym głosem, recytuje ukraińską piosenkę (słyszaną również podczas spektaklu) o srebrzystej rzece i niebiańsko zielonym lesie, którą usłyszał od swojej matki, kiedy był dzieckiem. Człowiek, który zmienił bieg historii XX wieku i wyzwolił setki milionów ludzi spod władzy sowieckiej, jawi się jako samotna postać z innej epoki. A jednak jest on bardziej wolny niż jakikolwiek mieszkaniec Kremla przed nim lub po nim. „Nazwij ten film 'Rozmowa z dziwakiem'” – radzi z błyskiem w oku panu Manskiemu. ■
Ten artykuł ukazał się w dziale Książki & Sztuka w wydaniu drukowanym pod nagłówkiem „Rozmowy z dziwakiem”
.