W kategoriach historii idei najważniejszym osiągnięciem Voltaire’a była pomoc we wprowadzeniu w latach trzydziestych XVII wieku myśli Newtona i Locke’a do Francji (a tym samym do reszty kontynentu). Osiągnięcie to, jak wykazał niedawno Jonathan Israel, nie jest tak radykalne, jak się czasem sądzi: angielscy myśliciele, o których mowa, służyli zasadniczo jako deistyczna straż przed bardziej radykalnymi (ateistycznymi) prądami myślowymi w tradycji Spinozistów. Deistyczne przekonania Voltaire’a, powtarzane przez całe jego życie, z wiekiem stawały się coraz bardziej przestarzałe i defensywne, a on sam coraz bardziej poruszony rozprzestrzenianiem się ateizmu. Niepowodzenie Voltaire’a w tworzeniu oryginalnej filozofii zostało w pewnym sensie zrównoważone przez jego celowe kultywowanie filozofii działania; jego „zdroworozsądkowa” krucjata przeciwko przesądom i uprzedzeniom na rzecz tolerancji religijnej była jego największym wkładem w postęp Oświecenia. Rousseau pisze dla samego pisania”, oświadczył w liście z 1767 roku, „ja piszę, aby działać.”
To był zatem literacki i retoryczny wkład Woltera do Oświecenia, który był naprawdę wyjątkowy. Nie interesując się ani muzyką (jak Rousseau), ani sztuką (jak Diderot), Voltaire był zasadniczo człowiekiem języka. Dzięki sile stylu, umiejętnemu doborowi gatunków literackich i umiejętnej manipulacji rynkiem księgarskim znalazł sposób na popularyzację i rozpowszechnianie idei, które do tej pory pozostawały w ukryciu. Zakres jego twórczości jest ogromny, obejmuje praktycznie wszystkie gatunki. W wierszu pisał w każdej formie – epopei, ody, satyry i epistoły, a nawet wiersza okolicznościowego i lekkiego; jego dramat, również pisany wierszem, obejmuje zarówno komedie, jak i tragedie (choć tragedie nie przetrwały we współczesnym teatrze, wiele z nich żyje w operze, jak na przykład Semiramida i Tancredi Rossiniego).
To przede wszystkim dzieła prozatorskie są znane współczesnemu czytelnikowi, a pisma te obejmują szerokie spektrum: historie, satyry polemiczne, wszelkiego rodzaju pamflety, dialogi, krótkie fikcje lub contes, listy, zarówno prawdziwe, jak i fikcyjne. Nieobecna na tej liście jest powieść, gatunek, który – podobnie jak prozę dramatyczną – Voltaire uważał za nieistotny i trywialny. Aby zrozumieć siłę jego niechęci do tych „nowych” gatunków, musimy pamiętać, że Voltaire był produktem końca XVII wieku, momentu Kłótni Starożytnych z Nowoczesnymi, i ta debata literacka miała wpływ na jego poglądy estetyczne przez całe życie. Kontrowersyjne poglądy religijne i polityczne były często wyrażane w formach literackich (tragedia klasyczna, satyra wierszowana) doskonalonych w XVII wieku; „konserwatyzm” tych form wydaje się, przynajmniej współczesnemu czytelnikowi, kompromitować treść, choć ten pozorny tradycjonalizm mógł w rzeczywistości pomóc Voltaire’owi zamaskować oryginalność jego przedsięwzięcia: można przynajmniej argumentować, że w dziele takim jak Zaïre (1732) forma tragedii klasycznej uczyniła jego idee tolerancji religijnej bardziej przystępnymi.
Ale i to byłoby uproszczeniem, bo mimo pozornego konserwatyzmu literackiego Wolter był w istocie nieustannym reformatorem i eksperymentatorem z gatunkami literackimi, nowatorskim niemal wbrew sobie, zwłaszcza w dziedzinie prozy. Choć nigdy nie odwrócił się od dramatu wierszowanego i poezji filozoficznej, eksperymentował z różnymi formami pisarstwa historycznego i próbował swoich sił w różnych stylach fikcji prozatorskiej. Przede wszystkim jednak, jak się wydaje, późno odkrył satyryczne i polemiczne zastosowania fragmentu, zwłaszcza w swoich dziełach alfabetycznych, Dictionnaire philosophique portatif (1764), zawierającym w pierwszym wydaniu 73 artykuły, oraz Questions sur l’Encyclopédie (1770-1772). To ostatnie dzieło, którego pierwsze wydanie zawierało 423 artykuły w dziewięciu tomach octavo, jest obszernym i ambitnym kompendium jego myśli i zalicza się do nieuznanych arcydzieł Woltera. W chwili śmierci Voltaire pracował nad swoim trzecim słownikiem „filozoficznym”, L’Opinion en alphabet.
Ironiczny, wartki, zwodniczo prosty styl Voltaire’a czyni go jednym z największych stylistów języka francuskiego. Przez całe życie Voltaire uwielbiał grać we własnych sztukach, a to zamiłowanie do odgrywania ról przeniosło się na wszystkie jego pisma. W trakcie swojej kariery używał około 175 różnych pseudonimów, a jego pisarstwo charakteryzuje się mnożeniem różnych postaci i głosów. Czytelnik jest nieustannie wciągany w dialog – przez przypis, który zaprzecza tekstowi, lub przez jeden głos w tekście, który polemizuje z innym. Stosowanie maski jest tak nieustanne, a obecność humoru, ironii i satyry tak wszechobecna, że czytelnik nie ma w końcu pojęcia, gdzie jest „prawdziwy” Wolter. Jego pisma autobiograficzne są nieliczne i zupełnie nieujawnione: jak sugeruje tytuł Commentaire historique sur les Œuvres de l’auteur de la Henriade, tylko jego pisma stanowią o tożsamości ich autora.
W rzeczywistości rzadko wiemy z całą pewnością, co Voltaire naprawdę myślał lub wierzył; dla niego liczył się wpływ tego, co napisał. Wielkie krucjaty lat sześćdziesiątych XVIII wieku nauczyły go doceniać znaczenie opinii publicznej, a w popularyzacji tajnych idei z początku wieku odegrał rolę dziennikarza. Być może był staroświecki w swojej nostalgii za klasycyzmem poprzedniego stulecia, ale w pełni odpowiadał swoim czasom dzięki doskonałemu zrozumieniu medium wydawniczego. Manipulował handlem książkami, aby uzyskać maksymalny rozgłos dla swoich idei, i dobrze rozumiał znaczenie tego, co nazywał „przenośnią”. W 1766 roku Voltaire napisał do d’Alemberta: „Dwadzieścia tomów in-folio nigdy nie wywoła rewolucji; to małych przenośnych książek po trzydzieści sous należy się obawiać.”
Voltaire był również nowoczesny w sposobie, w jaki wymyślił samego siebie, tworząc publiczny wizerunek z przybranego nazwiska. Jako patriarcha Ferney, zamienił się w instytucję, której sława dotarła do całej Europy. Jako zaangażowany i bojowy intelektualista stał u początków francuskiej tradycji, która sięgała w przyszłość do Emile’a Zoli i Jean-Paula Sartre’a, a we współczesnej republikańskiej Francji jego nazwisko jest ikoną kultury, symbolem racjonalizmu i obrony tolerancji. Voltaire był człowiekiem paradoksów: mieszczanin, który jako de Voltaire przyznawał się do arystokratycznych pretensji, ale który jako zwykły Voltaire stał się później bohaterem rewolucji; konserwatysta w sprawach estetycznych, który okazał się radykałem w kwestiach religijnych i politycznych. Był przede wszystkim mistrzem ironii, który, być może bardziej niż jakikolwiek inny pisarz, nadał Oświeceniu jego charakterystyczny i definiujący ton głosu.
– N. E. Cronk
.