Koła są archetypem prymitywnej technologii na poziomie jaskiniowca. Ale w rzeczywistości są one tak genialne, że potrzeba było aż 3500 lat p.n.e., by ktoś je wynalazł. Do tego czasu – była to epoka brązu – ludzie już odlewali stopy metali, budowali kanały i żaglówki, a nawet projektowali złożone instrumenty muzyczne, takie jak harfy.
Trudną rzeczą w kole nie jest wyobrażenie sobie walca toczącego się na krawędzi. To wymyślenie, jak połączyć stabilną, nieruchomą platformę z tym cylindrem.
„Ciosem genialności była koncepcja koła i osi”, powiedział David Anthony, profesor antropologii w Hartwick College i autor „The Horse, the Wheel, and Language” (Princeton, 2007). „Ale wtedy wykonanie go było również trudne.”
Aby zrobić stałą oś z obracającymi się kołami, wyjaśnił Anthony, końce osi musiały być prawie idealnie gładkie i okrągłe, podobnie jak otwory w środku kół; w przeciwnym razie byłoby zbyt duże tarcie między tymi elementami, aby koła mogły się obracać. Co więcej, osie musiały ściśle przylegać do otworów w kołach, ale nie za ściśle – musiały się swobodnie obracać.
Powodzenie całej konstrukcji było niezwykle wrażliwe na rozmiar osi. Gruba oś generowałaby zbyt duże tarcie, podczas gdy wąska zmniejszyłaby tarcie, ale byłaby też zbyt słaba, by utrzymać obciążenie. „Rozwiązali ten problem czyniąc najwcześniejsze wagony dość wąskimi, dzięki czemu mogły mieć krótkie osie, co umożliwiło posiadanie osi, która nie była zbyt gruba,” powiedział Anthony w Life’s Little Mysteries.
Wrażliwość systemu koła i osi na wszystkie te czynniki oznaczała, że nie mógł on być rozwijany etapami, powiedział. It was an all-or-nothing structure.
Wever invented it must have had access to wide slabs of wood from thick-trunked trees in order to carve large, round wheels. Potrzebowali również metalowych narzędzi do dłutowania precyzyjnie dopasowanych otworów i osi. Musieli też mieć potrzebę przewożenia ciężkich ładunków po lądzie. Według Anthony’ego, „To było ciesielstwo, które prawdopodobnie opóźniło wynalazek do 3500 p.n.e. lub tak, ponieważ to było tylko po około 4000 p.n.e., że odlewane miedziane dłuta i wyżłobienia stały się powszechne na Bliskim Wschodzie.”
Wynalazek koła był tak wymagający, że prawdopodobnie zdarzył się tylko raz, w jednym miejscu. Jednak z tego miejsca, wydaje się, że rozprzestrzenił się tak szybko w całej Eurazji i na Bliskim Wschodzie, że eksperci nie mogą powiedzieć na pewno, gdzie to pochodzi. Najwcześniejsze wizerunki wozów kołowych zostały odkopane w Polsce i w innych częściach euroazjatyckich stepów, a region ten wyprzedza Mezopotamię (dzisiejszy Irak) jako najbardziej prawdopodobne miejsce narodzin koła. Według Asko Parpola, indologa z Uniwersytetu w Helsinkach w Finlandii, istnieją językowe powody, aby wierzyć, że koło pochodzi od ludu Tripolye z dzisiejszej Ukrainy. To znaczy, słowa związane z kołami i wozami wywodzą się z języka tej kultury.
Parpola uważa, że miniaturowe modele wozów kołowych, które są powszechnie spotykane w euroazjatyckich stepach, prawdopodobnie poprzedzały wozy na ludzką skalę. „Jest to … uderzające, że tak wiele modeli zostało wykonanych w kulturze Tripolye. Takie modele są często uważane za zabawki dla dzieci, ale wydaje mi się bardziej prawdopodobne, że były to miniaturowe odpowiedniki prawdziwych rzeczy” – powiedział. „Prymat miniaturowych modeli jest sugerowany przez fakt, że kołowe wizerunki zwierząt pochodzą nawet z rodzimych kultur indiańskich Ameryki Środkowej, gdzie prawdziwe koła nigdy nie zostały wykonane.”
Zabawki czy nie, te popularne modele z dawnych lat mają swoje odpowiedniki w dzisiejszych Hot Wheels i miniaturowych wozach strażackich. Kto docenia pojazdy na kółkach bardziej niż dzieci i maluchy? Ich niemal powszechna fascynacja sposobem, w jaki małe pojazdy mogą być toczone po podłodze, oraz radość, jaką czerpią z transportu tymi naturalnej wielkości, zwracają uwagę na niezwykłą pomysłowość koła.
Follow Natalie Wolchover on Twitter @nattyover. Śledź Life’s Little Mysteries na Twitterze @llmysteries, a następnie dołącz do nas na Facebooku.
.