Nikolas II was de laatste tsaar die over Rusland regeerde. Hij werd geboren in het Alexander Paleis, waar zijn moeder hem op 6 mei 1868 ter wereld bracht in haar pluchen Blauwe slaapkamer. Onheilspellend genoeg was dit de Orthodoxe feestdag van St. Job de Lijder, wat een voorbode leek te zijn van de eindeloze beproevingen die Nicholas’ tragische leven zouden teisteren. Kleine “Nicky”, zoals hij werd genoemd, was het product van een prachtige, tengere brunette, Maria Fjodorovna Romanova – voorheen Dagmar, Prinses van Denemarken – en een reusachtige, intimiderende vader, Alexander Aleksandrovitsj Romanov.
Alexander III was een indrukwekkende man, die anderen domineerde door zijn grootte en krachtige persoonlijkheid. Gedurende de hele 19e eeuw hadden Romanov mannen de reputatie groot en imposant te zijn. Helaas, Nicholas leek op zijn moeder. Hij was ongeveer 1,80 m lang en zijn Romanov ooms leken allemaal boven hem uit te torenen. Hij probeerde zijn lengte te compenseren door te trainen met gewichten en atletische apparatuur. Wat hij ook deed om groter te worden, hij bleef klein en pezig van gestalte. Zijn benen waren kort, maar dit was minder duidelijk wanneer hij te paard zat. Nicholas zag er het meest vorstelijk uit als hij te paard was. De meeste mensen die de Tsaar ontmoetten, hadden commentaar op zijn prachtige Deense blauwe ogen, die volgens sommigen de bron van zijn ziel waren. Hij droeg zijn bruine haar altijd in een scheiding aan de linkerkant en liet een dikke baard groeien met gouden highlights toen hij een jonge man was. Die bleef hem zijn hele leven bij en werd zijn kenmerkende eigenschap, samen met de nerveuze gewoonte die hij had om zijn snor met de achterkant van zijn hand omhoog te borstelen. Van zijn vader erfde hij een mopsneus, waar hij niet van hield omdat die hem deed denken aan Paulus I, die hij als de lelijkste van zijn voorvaderen beschouwde.
Nicolaas had een uitstekende opleiding en was misschien wel de best opgeleide Europese vorst van zijn tijd. Zijn ouders waren scherpzinnig genoeg om in te zien dat de uitdagingen voor een tsaar in de 20e eeuw heel anders zouden zijn dan die in het verleden en probeerden hem voor te bereiden op zijn toekomstige verantwoordelijkheden. De zeer reële dreiging van terrorisme hing voortdurend boven de keizerlijke familie. Eens blies een bom hun treinwagon op, en alleen Alexanders krachtige schouders weerhielden het dak ervan de hele familie te verpletteren. Een krachtig cordon van geheime politie en militaire bewakers beschermde hen, maar dit betekende dat Nicholas opgroeide in het isolement van zijn familie. Dit hield hem tegen en hij werd laat volwassen. Hij kreeg nooit een gevoel van zelfvertrouwen en onafhankelijkheid. Het gebrek aan vrienden van buiten de clan van Europese royalty’s ontnam Nicholas het voordeel van het begrijpen van de manier waarop zijn toekomstige onderdanen leefden. Hierin verschilde hij niet van de meeste van zijn koninklijke gelijken. Maar Nicholas werd ook opzettelijk door zijn ouders afgesloten van liberale gedachten en ideeën. Omdat hij bijna geen contact had met de groeiende intellectuele en artistieke gemeenschap van Rusland, ontwikkelde hij bekrompen ideeën over eer, dienstbaarheid en traditie, die zijn vermogen om Rusland in de toekomst te besturen zouden schaden.
Toen hij als Tsarevitsj troonopvolger was, bereikte Nicolaas de rang van kolonel in de Levende Garde. Hij hield van het leger en beschouwde zichzelf altijd als een man van het leger. Zijn karakter en sociale gewoonten waren sterk beïnvloed door zijn jaren als jonge officier en hij sloot veel van zijn langstdurende vriendschappen onder zijn mede-officieren. Dit waren zijn gelukkigste jaren, toen hij bijna vrij was van zorgen en zorgen over de toekomst. Zijn vader was nog betrekkelijk jong en Nicholas kon nog een paar jaar verwachten om de rol van onstuimige, aristocratische officier te vervullen voordat hij werd geroepen om zijn land in een meer serieuze rol te dienen. De Tsarevitsj omarmde de relatieve vrijheid van het legerleven met gusto. Hij kon drinken en doorgaan als de meest hedonistische van zijn collega-officieren. Het leven was vol met regimentsdiners, concerten, dansen en mooie vrouwen. In die tijd ontmoette hij een jonge danseres van het keizerlijk ballet, Mathilde Kschessinka, die zijn eerste, echte vriendin werd. Het was geen serieuze relatie. Beiden wisten dat het nergens toe kon leiden en bovendien had Nicholas zijn hart al verpand aan een jonge, droevig kijkende en teruggetrokken Duitse prinses genaamd Alix van Hessen. Velen dachten dat het geen goede overeenkomst was. Alix zou niet de juiste persoonlijkheidskenmerken hebben en niet de uitgaande agressiviteit die men zocht in een toekomstige Russische Keizerin. Nicholas kon niet worden overgehaald om een andere bruid dan Alix te overwegen, en het paar verloofde zich formeel in 1893. In de herfst van 1894 ontwikkelde Nicholas’ vader een ernstige nefritis-aandoening die steeds erger werd. Alexander’s dokters adviseerden een reis naar het zachte klimaat van de Krim. De beroemde genezer Johannes van Kronstadt werd ontboden aan het bed van de tsaar en stierf in de armen van zijn vrouw in Lividia op 47-jarige leeftijd aan nefritis.
Nicolaas voelde dat hij nog niet klaar was om te regeren. Hij wist dat de zware taak om Rusland te regeren zijn ervaring en capaciteiten te boven ging. Toch geloofde hij, zelfs met al zijn tekortkomingen en zelftwijfel, dat God zijn bestemming had gekozen. De nieuwe keizer nam zijn kroningseed zeer ernstig en zag de zalving tot tsaar als een geestelijke ervaring. Nadat de kroon op zijn hoofd was geplaatst zocht Nicholas steun en leiding, eerst bij zichzelf en daarna bij God, die hem deze last had gegeven. Toen hij zich snel realiseerde dat hij omringd was door bedrog en het eigenbelang van bureaucraten en pluimstrijkers, concludeerde Nicolaas dat hij op aarde maar weinig mensen kon vertrouwen. Gekoeioneerd en misleid door zijn familieleden wendde hij zich steeds meer tot zijn vrouw voor steun. Nicholas werd cynisch en wantrouwend tegenover de menselijke natuur. Eenzaamheid en isolement zouden zijn lot in het leven zijn.
Boven alles hield Nicolaas eerst van Rusland en daarna van zijn gezin. Hij dacht dat het lot van die twee onafscheidelijk was. Niemand kende de tekortkomingen van de Romanov Dynastie beter dan hij en toch was hij van mening dat de monarchie de enige kracht was die voorkwam dat Rusland uit zijn voegen zou barsten. Nicholas was intelligent genoeg om te beseffen dat de kans groot was dat hij vermoord zou worden. Alexandra’s besluit om met hem te trouwen en zijn onzekere toekomst te delen was een verbintenis die hij altijd heeft gewaardeerd.
Nicolaas was een diep religieus en over het algemeen eenzaam mens, die hield van het trouwe gezelschap van zijn honden boven het gezelschap van staatsministers. Jagen op zijn landgoederen was een favoriete bezigheid, waar hij de tumultueuze politiek van St. Petersburg en de lasterlijke zaken van zijn ministers kon vermijden. In plaats van in het Winterpaleis in het centrum van de stad te wonen, verkoos Nicolaas op het platteland in de buurt te wonen. Het Alexander Paleis werd zijn voornaamste woning en Peterhof zijn toevluchtsoord aan zee. In zijn paleis werkte de tsaar alleen aan zijn bureau. Hij weigerde een secretaris te hebben en deed zijn zaken alleen, bijgestaan door zijn adjudant-kamp, ambtenaren van het Hof en zijn lakeien. Nicolaas was een harde werker en ijverig in staatszaken, hoewel zijn prestaties ernstig werden beperkt door zijn neiging om zich op details te concentreren in plaats van op het grote geheel. Hij was onzeker over zijn eigen mening over dingen en beschouwde het vragen om advies als een teken van zwakte of aarzeling. Daarom probeerde hij zijn eigen ‘instincten’ te volgen, die beperkt werden door zijn ervaring en bekrompen opvoeding.
Nicholas hield van muziek, vooral van Wagner. Tristan en Isolde was het favoriete muziekstuk van hem en Aleksandra. Als hij tijd kon vinden, waren schrijven naar vrienden of lezen favoriete bezigheden na het doorbrengen van tijd met zijn familie. Nicholas was erg op zichzelf en verafschuwde het om door vreemden te worden aangeraakt, hoewel hij niet afstandelijk was. Mensen vonden hem uiterst welwillend en vriendelijk van aard.
Hoewel hij geprezen werd om zijn bewonderenswaardige persoonlijke kwaliteiten, werd Nicholas als een absolute alleenheerser als een mislukking beschouwd. Hij vond het onmogelijk zijn eigen strikte opvattingen over wat goed en fout was voor Rusland te verenigen met de verantwoordelijkheid van een moderne monarch om zijn eigen opvattingen te compromitteren voor het welzijn van de natie.
Geen onintelligent man, maar aarzelend om zijn eigen conclusies te trekken, aarzelde Nicolaas over belangrijke kwesties. Door zijn gebrek aan politiek inzicht en instinct, wist hij zelden hoe hij de staatszaken moest aanpakken. Hierdoor kwam hij zwak en tegenstrijdig over op zijn ministers. Zij konden moeilijk zijn ware gedachten lezen en vonden het moeilijk om zijn leiderschap te volgen. Hoewel het door anderen sterk is betoogd, werden de politieke beslissingen van Nicolaas niet gedomineerd door zijn vrouw, Aleksandra. Hij nam zijn eigen beslissingen en het feit dat zij het op zoveel punten eens waren, geeft alleen maar aan hoe dicht hun politieke instincten betreffende Rusland bij elkaar lagen.
Uiteindelijk, in de weken voor de revolutie, was Nicolaas volledig gebroken door zijn verantwoordelijkheden en familieproblemen. Zijn gezondheid was slecht, maar hij deed zijn best om zijn uitputting en lichamelijke pijn (verdere tekenen van zijn eigen zwakte voor Nicolaas) voor anderen te verbergen. De plotselingheid van zijn troonsafstand was een verder teken van een onzekere en verontruste man.